Rajasthan Board RBSE Class 12 Sanskrit व्याकरणम् समासप्रकरणम्
पाठ्यपुस्तक के प्रश्नोत्तर
वस्तुनिष्ठ प्रश्ना
प्रश्न 1.
अव्ययीभावसमासस्य उदाहरणम् अस्ति
(क) यथामति।
(ख) पापपुण्यौ।
(ग) राजपुरुषः
(घ) पंचवटी
उत्तर:
(क) यथामति।
प्रश्न 2.
कर्मधारयसमासस्य उदाहरणम् अस्ति–
(क) रामकृष्णौ
(ख) पीताम्बरः
(ग) सुमद्रम्।
(घ) शताब्दीः
उत्तर:
(ख) पीताम्बरः
प्रश्न 3.
घनश्यामः इति पदे समासः अस्ति
(क) बहुव्रीहिः
(ख) कर्मधारयः
(ग) अव्ययीभावः
(घ) द्विगुः।
उत्तर:
(ख) कर्मधारयः
प्रश्न 4.
बहुव्रीहिसमासस्य उदाहरणम् अस्ति
(क) महापुरुषः
(ख) चतुर्युगः
(ग) उपकृष्णम्।
(घ) कण्ठेकालः
उत्तर:
(घ) कण्ठेकालः
प्रश्न 5.
द्वन्द्वसमासस्य उदाहरणम् अस्ति
(क) भ्रातरौ।
(ख) दशपात्रम्
(ग) अनुरथम्।
(घ) महापुरुषः
उत्तर:
(क) भ्रातरौ।
प्रश्नः (क)
निम्नलिखितपदानां समासविग्रहः कर्तव्यः–
उत्तर:
प्रश्नः (ख)
निम्नलिखितपदानां समासविग्रहं कृत्वा समासस्य नामापि लेखनीयम्
उत्तर:
प्रश्नः (ग)
निम्नलिखितविग्रहवाक्यानां समासः करणीयः
उत्तर:
प्रश्नः (घ)
‘क’ खण्डं ‘ख’ खण्डेन सह योजयत्।
उत्तर:
अन्य महत्त्वपूर्ण प्रश्नोत्तर
वस्तुनिष्ठप्रश्नाः
प्रश्न 1.
‘राजपुरुषः’ इति पदे समासः अस्ति
(अ) कर्मधारयः
(ब) बहुव्रीहि।
(स) तत्पुरुषः।
(द) द्वन्द्वः।
उत्तर:
(द) द्वन्द्वः।
प्रश्न 2.
बहुव्रीहिसमासस्य उदाहरणम् अस्ति
(अ) महापुरुषः।
(ब) चतुर्युगम्
(स) उपकृष्णम्
(द) प्राप्तोदकः।
उत्तर:
(स) उपकृष्णम्
प्रश्न 3.
चन्द्रशेखरः इति पदे समासः अस्ति
(अ) बहुव्रीहिः
(ब) कर्मधारयः
(स) अव्ययीभावः
उत्तर:
(अ) बहुव्रीहिः
प्रश्न 4.
कर्मधारयसमासस्य उदाहरणम् अस्ति
(अ) पीताम्बरम्।
(ब) पीताम्बरः
(स) निर्मक्षिकम्।
(द) पञ्चपात्रम्
उत्तर:
(अ) पीताम्बरम्।
प्रश्न 5.
द्विगुसमासस्य उदाहरणम् अस्ति
(अ) दशाननः
(ब) दशपात्रम्।
(स) अनुरथम्।
(द) महापुरुषः।
उत्तर:
(ब) दशपात्रम्।
अतिलघूत्तरात्मकप्रश्नाः
प्रश्न 1.
निम्नलिखितपदानां समासविग्रहः कर्त्तव्यः
उत्तर:
लघूत्तरात्मकप्रश्नाः
प्रश्न 1.
निम्नलिखितपदानां समासविग्रह कृत्वा समासस्य नामापि लेखनीयम्।
उत्तर:
प्रश्न 2.
निम्नलिखितपदयोः समासविग्रहं कृत्वा समासस्य नाम लिखत
- घनश्यामः,
- चक्रपाणिः।
उत्तर:
- घन इंव श्यामः, कर्मधारयसमासः।
- चक्रं पाणौ यस्य सः, बहुव्रीहिसमासः।
प्रश्न 3.
निम्नलिखितपदयोः समस्तपदं निर्मित्वा समासस्य नामोल्लेख कुरुत-
- कृष्णस्य समीपम्
- ससानां ऋषीणां समाहारः इति।
उत्तर:
- उपकृष्णम्, अव्ययीभावसमासः।
- सप्तर्षिः, द्विगुसमासः।।
प्रश्न 4.
समासस्य परिभाषां लिखत।।
उत्तर:
समसनं समासः, अथवा अनेकपदानाम् एकपदीकरणं समासः कथ्यते।
प्रश्न 5.
समासशब्दस्य व्युत्पत्तिं लिखत।
उत्तर:
सम् उपसर्गपूर्वकात् अस् धातोः घञि प्रत्यये कृते ‘समासः’ इति शब्दो निष्पद्यते।
प्रश्न 6.
समानाधिकरणः तत्पुरुषसमासः कः कथ्यते?
अथवा
कर्मधारयः समासःकः कथ्यते?
उत्तर:
यदी तत्पुरुषसमासस्य द्वयोः पदयोः समानविभक्तिः भवति तदा सः समानाधिकरणः तत्पुरुषसमासः कथ्यते। अयमेव समासः कर्मधारयः इति नाम्नाऽपि कथ्यते।
प्रश्न 7.
द्विगुसमासः कः कथ्यते?
उत्तर:
‘संख्यापूर्वो द्विगुः’ अर्थात् यदा कर्मधारयसमासस्य पूर्वपदं संख्यावाची उत्तरपदञ्च संज्ञावाची भवति तदा सः ‘द्विगुसमासः’ कथ्यते।
प्रश्न 8.
निम्नलिखितयोः सामासिकपदयोः समासविग्रहं कृत्वा समासस्य नाम लिखत-
- गुरुदेवः
- त्रिभुवनम्।
उत्तर:
- गुरुः एव देवः = कर्मधारयसमासः।
- त्रयाणां भुवनानां समाहारः = द्विगुसमासः।
प्रश्न 9.
निम्नलिखितसमस्तपदानां संस्कृते समासविग्रहं कृत्वा समासस्य नाम लिखत।
उत्तर:
प्रश्न 10.
निम्नलिखितविग्रहपदानां समासःकृत्वा समासस्य नामापि लिखत।
उत्तर:
प्रश्न 11.
निम्नलिखितयोः सामासिकपदयोः संस्कृते समासविग्रहं कृत्व समासस्य नाम लिखत-
- देशभक्तः
- शताब्दी।
उत्तर:
- देशस्य भक्तः, तत्पुरुषसमासः।
- शतानाम् अब्दानां समाहारः इति द्विगुसमासः।।
प्रश्न 12.
निम्नलिखितयोः सामासिकपदयोः संस्कृते समासविग्रहं कृत्वा समासस्य नाम लिखत
- उपकृष्णम्,
- चन्द्रशेखरः।
उत्तर:
- कृष्णस्य समीपम्, अव्ययीभावसमासः।
- चन्द्रः शेखरे यस्य सः, बहुव्रीहिसमासः।
प्रश्न 13.
निम्नलिखितयोः समासविग्रहयोः सामासिकपदं कृत्वा समासस्य नाम लिखित
- माता च पिता च,
- ग्रामं गतः।
उत्तर:
- मातापितरौ, द्वन्द्वसमासः।
- ग्रामगतः, द्वितीयातत्पुरुषः।
प्रश्न 14.
निम्नलिखितपदयोः समासविग्रहं कृत्वासमासस्य नाम लिखत
- यथाशक्तिः
- दुष्टहृदयः।
उत्तर:
- शक्तिम् अनतिक्रम्य, अव्ययीभावसमासः।
- दुष्टं हृदयं यस्य सः बहुव्रीहिसमासः।
प्रश्न 15.
निम्नलिखितपदयोः समस्तपदं निर्मित्वा समासस्य नामोल्लेख कुरुत
- कुत्सितः पुरुषः
- द्वयोः रात्र्योः समाहारः
उत्तर:
- कुपुरुषः कर्मधारयसमासः
- द्विरात्री, द्विगुसमासः
Leave a Reply