• Skip to main content
  • Skip to secondary menu
  • Skip to primary sidebar
  • Skip to footer
  • RBSE Model Papers
    • RBSE Class 12th Board Model Papers 2022
    • RBSE Class 10th Board Model Papers 2022
    • RBSE Class 8th Board Model Papers 2022
    • RBSE Class 5th Board Model Papers 2022
  • RBSE Books
  • RBSE Solutions for Class 10
    • RBSE Solutions for Class 10 Maths
    • RBSE Solutions for Class 10 Science
    • RBSE Solutions for Class 10 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 10 English First Flight & Footprints without Feet
    • RBSE Solutions for Class 10 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 10 Sanskrit
    • RBSE Solutions for Class 10 Rajasthan Adhyayan
    • RBSE Solutions for Class 10 Physical Education
  • RBSE Solutions for Class 9
    • RBSE Solutions for Class 9 Maths
    • RBSE Solutions for Class 9 Science
    • RBSE Solutions for Class 9 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 9 English
    • RBSE Solutions for Class 9 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 9 Sanskrit
    • RBSE Solutions for Class 9 Rajasthan Adhyayan
    • RBSE Solutions for Class 9 Physical Education
    • RBSE Solutions for Class 9 Information Technology
  • RBSE Solutions for Class 8
    • RBSE Solutions for Class 8 Maths
    • RBSE Solutions for Class 8 Science
    • RBSE Solutions for Class 8 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 8 English
    • RBSE Solutions for Class 8 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit
    • RBSE Solutions

RBSE Solutions

Rajasthan Board Textbook Solutions for Class 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 and 12

  • RBSE Solutions for Class 7
    • RBSE Solutions for Class 7 Maths
    • RBSE Solutions for Class 7 Science
    • RBSE Solutions for Class 7 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 7 English
    • RBSE Solutions for Class 7 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 7 Sanskrit
  • RBSE Solutions for Class 6
    • RBSE Solutions for Class 6 Maths
    • RBSE Solutions for Class 6 Science
    • RBSE Solutions for Class 6 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 6 English
    • RBSE Solutions for Class 6 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 6 Sanskrit
  • RBSE Solutions for Class 5
    • RBSE Solutions for Class 5 Maths
    • RBSE Solutions for Class 5 Environmental Studies
    • RBSE Solutions for Class 5 English
    • RBSE Solutions for Class 5 Hindi
  • RBSE Solutions Class 12
    • RBSE Solutions for Class 12 Maths
    • RBSE Solutions for Class 12 Physics
    • RBSE Solutions for Class 12 Chemistry
    • RBSE Solutions for Class 12 Biology
    • RBSE Solutions for Class 12 English
    • RBSE Solutions for Class 12 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 12 Sanskrit
  • RBSE Class 11

RBSE Solutions for Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 10 बुद्धिर्यस्य बलं तस्य

June 7, 2019 by Safia Leave a Comment

Rajasthan Board RBSE Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 10 बुद्धिर्यस्य बलं तस्य

RBSE Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 10 पाठ्य-पुस्तकस्य अभ्यास प्रश्नोत्तराणि

RBSE Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 10 वस्तुनिष्ठप्रश्नाः

निर्देशः प्रश्नोस्योत्तरम् कोष्ठके लिखन्तु।

प्रश्न 1.
मूषकस्य किमभिधानम्
(क) लोमश:
(ख) पलितः
(ग) भीष्मः
(घ) हरिणः
उत्तराणि:
(ख) पलितः

प्रश्न 2.
वटवृक्षे वसतः विडालस्य नाम किमासीत्
(क) पलितः
(ख) चन्द्रकः
(ग) नकुलः
(घ) लोमशः
उत्तराणि:
(घ) लोमशः

प्रश्न 3.
श्रोतुम् इत्यत्र प्रकृतिप्रत्ययौ स्तः
(क) श्री + तुमुन्
(ख) श्री + तुम्
(ग) श्रु + तुमुन्
(घ) श्रु + तुमन्
उत्तराणि:
(ग) श्रु + तुमुन्

प्रश्न 4.
तह्यहम्’ इत्यत्र सन्धि विच्छेदः भविष्यति
(क) त + र् यहम्
(ख) तहय + हम्
(ग) तर्हि + अहम्
(घ) तर्हि + हम्।
उत्तराणि:
(ग) तर्हि + अहम्

प्रश्न 5.
‘भवत्’ इत्यस्य सप्तम्यन्तं रूपं भविष्यति
(क) भवते
(ख) भवतौ
(ग) भवताम्
(घ) भवति
उत्तराणि:
(घ) भवति

RBSE Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 10 अतिलघूत्तरात्मक प्रश्नाः

निर्देश: प्रत्येकम् एकवाक्यात्मकम् उत्तर प्रदेयम् रिक्तस्थानं च पूरयन्तु।

प्रश्न 1.
अस्मिन् पाठे कयोः संवादः वर्तते?
उत्तरम्:
अस्मिन् पाठे मूषक-विडालयोः संवादः वर्तते।

प्रश्न 2.
मूषकस्य गृहं कति द्वारात्मकमासीत्?
उत्तरम्:
मूषकस्य गृहं शतद्वारात्मकमासीत्?

प्रश्न 3.
मूषकशत्रोः नकुलस्य नाम किमासीत्?
उत्तरम्:
मूषकशत्रो: नकुलस्य नाम ‘हरिण’ इति आसीत्।

प्रश्न 4.
यदाकोऽपि जीवस्सङ्कटापन्नो भवति, तदा से यथाकथञ्चित् प्रथमं तु स्वप्राणान् रक्षेत्।’ इति कथनं कस्य वर्तते?
उत्तरम्:
उक्त कथनं मूषकस्य वर्तते।

प्रश्न 5.
परिणामदर्शी कः आसीत्?
उत्तरम्:
परिणामदर्शी मूषकः आसीत्।

प्रश्न 6.
‘यदा कोऽपि पुरुषः काष्ठमाश्रित्य नदीं तरति, सकाष्ठमपि तटं प्रापयति’-कस्यैतत् कथनम्।
उत्तरम्:
मूषकस्य एतत् कथनम्।

प्रश्न 7.
चाण्डालः स्यादागच्छत्येव, भवान् मम ………….. शीघ्रं छिनत्तु।
उत्तरम्:
पाशम्

प्रश्न 8.
रिक्तं जालं दृष्ट्वा ……………. निराशः पलायित: गृहम्।
उत्तरम्:
चाण्डालोऽपि।

प्रश्न 9.
कारणे विनष्टे सति ……………….. समाप्तम्।
उत्तरम्:
मित्रत्वमपि

प्रश्न 10.
अहं शपथेन वदामि ………………. सह द्रोहस्तु नीचकर्म खलु।
उत्तरम्:
मित्रेण

प्रश्न 11.
यतोहि“कथयति-शत्रौ ह्यविश्वासो हितकरो जीवस्यकृते।
उत्तरम्:
नीतिशास्त्रं

RBSE Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 10 लघूत्तरात्मकप्रश्नाः

प्रश्न 1.
महाभारते केचनः ग्रन्थाः मिलन्ति, तेषु द्वयोर्नाम्नी लिखन्तु?
उत्तरम्:
महाभारते विदुरनीति गीता विष्णुसहस्रनाम विदुलोपाख्यान नलोपाख्यान आदयः बहवः ग्रन्थाः मिलन्ति। तेषु द्वयोः नाम्नी ‘विदुरनीति’, ‘विदुलोपाख्यान’ इति स्तः।

प्रश्न 2.
मूषकस्य कति शत्रवः आसन्? तेषां नामानि लिखन्तु।
उत्तरम्:
मूषकस्य त्रयः शत्रवः आसन्। तेषां नाम लोमशविडालः, हरिणनकुलः चन्द्रकनामकं उलूकः च आसन्।

प्रश्न 3.
एतेषां पर्यायवाचिपदानि लिखन्तु।
विवरम्, सत्यसन्धः, पयोधरः, नराधिपः
उत्तरम्:
विवरम् – बिलम्, सत्यसन्धः-सत्यप्रतिज्ञः, पयोधर:-नीरदः, नराधिपः-नृपः।

प्रश्न 4.
अस्याः कथायाः मूलस्रोतस्य लघुपरिचयो देयः।
उत्तरम्:
मूलरूपेण इयम् कथा अष्टादशपुराणरचयिता महर्षिवेदव्यासेन रचितस्य महाभारतस्य शान्तिपर्वणि मिलति।

प्रश्न 5.
सन्धि-विच्छेदः करणीयः। परिवृतोऽपि, आवासभूमिरेव, तस्मिन्नेव, नकुलोलूकौ।
उत्तरम्:
परिवृतः + अपि, आवासभूमिः + एव, तस्मिन् + एव, नकुल + उलूको।

प्रश्न 6.
सन्धिः कार्यः
व्याधः + समागतः, मूषकः + चिन्तायाम्, विडालेन + एव, हि + अविश्वासः।
उत्तरम्:
व्याधस्समागतः, मूषकश्चिन्तायाम्, विडालेनैव, ह्यविश्वासः

प्रश्न 7.
‘शोभनाः पुरुषाः मित्रस्य कार्यं प्रेम्णा कुर्वन्ति नत्वामिव’ इत्यस्य कोऽभिप्रायः?
उत्तरम्:
‘शोभनाः पुरुषाः मित्रस्य कार्यं प्रेम्णा कुर्वन्ति न त्वामिव।’ अस्याः पंक्त्यः अभिप्रायः अस्ति यत् पलित: नाम मूषकः विडालस्य पाशान् कर्तितुं विलम्बमकरोत्। अस्य कारणं आसीत् यदि सः चाण्डालस्य आगतस्य पूर्वे एव जालं कर्तते तदा तस्य प्राणान् भयम् आसीत्। यतः बहिरागत्य विडालः तं सम्भवतया खादयेत्। एवं विचिन्त्य एव सः विलम्बं करोति। तदा तस्य विलम्बेन क्षुब्धो भूत्वा विडालः तं उक्तिं कथितवान्।

प्रश्न 8.
‘वस्तुतश्शत्रुमित्रयोः परिस्थितिः प्रायः परिवर्तनीयैव भवति’-केन कारणेन?
उत्तरम्:
वस्तुतः शत्रु मित्रयोः परिस्थितिः प्रायः परिवर्तनीयैव भवति यतः इयं स्वार्थोपरि आश्रिता अस्ति। मित्रत्वं किमपि न स्थायिवस्तु, शत्रुत्वम् अपि न सार्वकालिकम्। स्वार्थस्यानुकूलत्वेन मित्रत्वं प्रतिकूलत्वेन च शत्रुत्वम्। मूषकविडालयोः मित्रत्वमपि विशिष्टेन कारणेन अभवत्। अन्यथा द्वौ अपि जन्मना अरी स्तः। मूषकः विडालस्य भक्ष्यः तथा विडालः मूषकस्य भक्षकः अस्ति।

प्रश्न 9.
भीष्मस्य कृते युधिष्ठिरः किं वदति?
उत्तरम्:
भीष्मस्य कृते युधिष्ठिरः वदति-हे भरतश्रेष्ठ! अहं तस्याः बुद्धेः विषयं श्रोतुमिच्छामि यस्याः आश्रयेण राजा शत्रुभिः परिवृतोऽपि मोहं न याति। यदानेको बलवन्तो नृपाः कमपि दुर्बलं शासकं हत्वा सर्वप्रकारेण तस्य धनादिकं हर्तुं सन्नधा भवन्ति, तदा स एकाक्यसहायो नराधिपः किं कुर्यात्? भवादृशस्सत्यसन्धो जितेन्द्रियो महापुरुषः एव विषयमिमं वक्तुं शक्नोति। अतः कृपया ब्रूयात् प्रसङ्गेऽस्मिन्।

प्रश्न 10.
अस्य पाठस्य जनानां कृते कः संदेशः?
उत्तरम्:
अस्य पाठस्य जनानां सन्देशः अस्ति यत् बुद्धि-बलं एव सर्वश्रेष्ठबलमस्ति यस्याश्रयेण बलशालिनं शत्रुमपि पराजितं कर्तुं शक्यते। अनेकानाम् अरीनाम् सम्मुखे सति अपि : शरीरबलेन निर्बलः किन्तु बुद्धिबलस्य आश्रयेण सः एकाकी, एव तान् जेतुं समर्थों भवति।

RBSE Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 10 निबन्धात्मक प्रश्नाः

प्रश्न 1.
पाठानुसारं मित्रता शत्रुता वा केन कारणेन प्रायः स्थिरा न भवति?
उत्तरम्:
पाठानुसारं मित्रता-शत्रुता प्राय: परिवर्तनीयैव भवति। विविधकार्याणां प्रभावेण कदाचित् शत्रुरपि मित्रं भवति मित्रं चारि भवति। मित्रत्वं किमपि न स्थायिवस्तु शत्रुत्वमपि न सार्वकालिकम्। स्वार्थस्यानुकूलत्वेन मित्रत्वं प्रतिकूलत्वेन च शत्रुत्वम्। प्रायः मित्रत्वमपि विशिष्टेन कोरणेनाभवत् कारणे विनष्टे सति मित्रत्वमपि समाप्तम्।

प्रश्न 2.
मूषकस्य चरित्रचित्रणं पाठमधिकृत्य कुर्वन्तु।
उत्तरम्:
अस्मिन् पाठे मूषकः अति विचारशीलः, परम बुद्धिमान चास्ति। सङ्कटे उपस्थिते तेन विचारितम् यद् यदा कोऽपि जीवः संकटोपन्न: भवति तदा सः यथाकथञ्चित प्रथम तु स्वप्राणान् रक्षेत्। सः विषमपरिस्थितिं अवलोक्य स्वशत्रुणा-जाले बद्धेन विडालेन सह मित्रतां करोति। सः विचारयति यत् तस्य जीवनरक्षा विडालेनैव शक्यते अतः सः तम् तस्ये जीवनरक्षार्थं सम्मतिं दत्वा तेन सह मित्रतां कृत्वा नकुलोलूकाभ्यां स्वप्राणान् रक्षति। यद्यपि सः अनेकैः शत्रुभिः सह परिवृतो आसीत् परं बुद्धिबलेन स निर्बलो च एकाकी सत्यपि स्वप्राणान् रक्षितुं शक्नोति।।

प्रश्न 3.
अस्याः कथायाः सारं स्वशब्दैः लिखत।
उत्तरम्:
एक बार जब बिलाव जाल में फँस जाता है तो चूहा अति प्रसन्न होता है। वह वहीं रहकर स्वतन्त्र रूप से विचरण करता है किन्तु तभी वह वृक्ष पर स्थित उल्लू और जमीन पर स्थित नेवले के द्वारा देख लिया जाता है। तब वह विचार करता है कि सर्वप्रथम उसे प्राणों की रक्षा करनी चाहिए। इसलिये वह जाल में फँसे बिलाव को उसके प्राणों की रक्षा की सलाह देकर उससे मित्रता कर लेता है। इसके बाद बिलाव की गोद में बैठकर अपने प्राणों की अपने शत्रुओं से रक्षा करता है। यह देखकर उल्लू और नेवला दोनों वहाँ से चले जाते हैं। जब वह शिकारी को वहाँ आता हुआ देखता है तो जाल काटकर बिलाव को उससे मुक्त कर देता है। बिलाव वहाँ से भाग जाता है और चूहा अपने बिल में घुस जाता है। इस प्रकार बुद्धि के बल से वह चूहा अपने प्राणों की रक्षा करता है।

प्रश्न 4.
युधिष्ठिरस्य विषये भवन्तः किं जानन्ति?
उत्तरम्:
युधिष्ठिरः महासजस्य पाण्डोः ज्येष्ठः पुत्रः आसीत्। सः सर्वदा सत्यं अवदत्। अर्जुनः, भीमः, नकुलः, सहदेवः तस्य कनिष्ठाः भ्रातरः आसन्। तस्य माता नाम कुन्ती इति आसीत्। शकुनि दुर्योधनादयः क्रमशः तस्य मातुले च भ्रातृ चे तस्मै सदैव द्रुह्यन्ति स्म। ते वञ्चनेन तस्य राज्यं अहरन्। भीष्मः पाण्डवानाम् कौरवाणाम् च पितामहः आसीत्। अस्मिन् पाठे युधिष्ठिरः पितामहं भीष्मं एवं प्रश्नं करोति।

RBSE Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 10 अन्य महत्वपूर्ण प्रश्नोत्तराणि

अधोलिखित प्रश्नान् संस्कृतभाषया पूर्णवाक्येन उत्तरत –

प्रश्न 1.
केषां प्रभावेण शत्रुरपि मित्रं भवति?
उत्तरम्:
विविध कार्याणां प्रभावेण शत्रुरपि मित्रं भवति।

प्रश्न 2.
शत्रु मित्रयोः परिस्थितिः कीदृशी भवति?
उत्तरम्:
शत्रु मित्रयोः परिस्थितिः परिवर्तनीया भवति।

प्रश्न 3.
वटवृक्षः केषां आवास भूमिः आसीत्?
उत्तरम्:
वटवृक्ष: पक्षीणाम् आवास भूमिः आसीत्।

प्रश्न 4.
लोमशः कः आसीत्?
उत्तरम्:
लोमशः एकः विडालः आसीत्. चः वटवृक्षे निवसति स्म।

प्रश्न 5.
मूषकः कीदृशः आसीत्?
उत्तरम्:
मूषकः बुद्धिमान् आसीत्।

प्रश्न 6.
व्याधः प्रतिदिनं किं करोति स्म?
उत्तरम्:
व्याधः प्रतिदिनं बहून् जीवान् जाले पाशयति स्म।

प्रश्न 7.
विडालः कुत्र पतित:?
उत्तरम्:
विडालः पाशे पतितः।

प्रश्न 8.
चन्द्रकः कः आसीत्?
उत्तरम्:
चन्द्रकः एकः उलूकः आसीत्।

प्रश्न 9.
नकुल उलूकयोः दृष्टिः कस्मिन्नसी?
उत्तरम्:
नकुल उलूकयो: दृष्टि: मूषके एव आसीत्।

प्रश्न 10.
बुद्धि कौशलं कदा वर्धते?
उत्तरम्:
संकटे बुद्धिकौशलं वर्धते।

स्थूलाक्षरपदानि आधृत्य प्रश्न निर्माणं कुरुत –

प्रश्न 1.
विडालो जाले बद्धः।
उत्तरम्:
क: जाले बद्धः?

प्रश्न 2.
मूषकः विडालस्याङ्के पतितः।
उत्तरम्:
मूषकः कस्य अङ्के पतितः?

प्रश्न 3.
एतद् दृष्ट्वा तौ नकुलोलूको निराशौ सञ्जातौ।
उत्तरम्:
एतद् दृष्ट्वा को निराशौ सञ्जातौ?

प्रश्न 4.
शोभनाः पुरुषाः मित्रस्य कार्यं प्रेम्णा कुर्वन्ति।
उत्तरम्:
शोभनाः पुरुषाः मित्रस्य कार्यं कथं कुर्वन्ति?

प्रश्न 5.
प्रतिकूलत्वेन शत्रुत्वं भवति।
उत्तरम्:
प्रतिकूलत्वेन किं भवति?

पाठ परिचय
मूलरूप से यह कथा अठारह पुराणों के रचयिता महर्षि वेदव्यास के द्वारा रचित महाभारत के शान्ति पर्व में मिलती है। महाभारत में यह कथा पद्य रूप में मिलती है। इसकी सरलता, प्रवाह, सहजता और अर्थ संक्षिप्ता सहित डा० भवानीशंकर शर्मा के द्वारा गद्यकथा के रूप में मौलिक परिवर्तन किया हुआ है।

शब्दार्थ एवं हिन्दी-अनुवाद

1. एकदा धर्मराजो ……………………………….. ब्रूयात् प्रसङ्गेऽस्मिन्।

शब्दार्थाः-एकदा = एक बार। ज्ञातुमिच्छामि = जानने की इच्छा रखता हूँ। यस्या आश्रयेण = जिसके आश्रय में आने पर। परिवृतोऽपि = घिरा हुआ भी। नैकाः = अनेके। नृपाः = राजा। हत्वा = मारकर। हर्तुं = हरण करने के लिए। सन्नद्धा = तत्पर होते हैं। नराधिपः = राजा। सत्यसन्धो = सत्य प्रतिज्ञा वाले। वक्तुं = कहने में। शक्नोति = समर्थ हैं।

हिन्दी-अनुवाद-एक बार धर्मराज युधिष्ठिर ने महाबली भीष्म से पूछा हे भरतकुल के श्रेष्ठ! मैं उस बुद्धि के विषय में जानना चाहता हूँ जिसके आश्रय में राजा शत्रुओं से घिरा हुआ होकर भी अवसादग्रस्त नहीं होता। जब अनेक बलवान् राजा किसी दुर्बल राजा को मारकर सभी प्रकार से उसका धन आदि का हरण करने को तत्पर हो जाते हैं, तब वह अकेला और असहाय राजा क्या करे? आपके जैसे सत्यप्रतिज्ञ, जितेन्द्रिय महापुरुष ही इस विषय में बताने के लिये सक्षम हैं। अत: कृपया इस विषय में बताइये।

2. भीष्मोऽब्रवीत्-समुचितस्तव ……………………………….. कथां आवयामि।

शब्दार्थाः-अब्रवीत् = कहा। चारिर्भवति = और शत्रु हो जाता है। शत्रुभिस्सार्धमपि = शत्रु के साथ भी। मेलनं = मिलन। रक्षा विधेया = रक्षा करनी चाहिए।

हिन्दी-अनुवाद-भीष्म ने कहा-तुम्हारा प्रश्न उचित है। अनेक कार्यों के प्रभाव से कभी शत्रु भी मित्र हो जाता है और मित्र शत्रु हो जाता है। वास्तव में शत्रु और मित्र की परिस्थिति परिवर्तित होने वाली है। जब प्राण संकट में हों तब शत्रुओं के साथ भी मिलन करके उनकी रक्षा करनी चाहिए। इस विषय में बिलाव और मूषक की प्रसिद्ध कथा सुनाता हूँ।

3. कस्मिन्नपि वने ……………………………….. निमग्नो जातः।

शब्दार्थाः-कस्मिन्नपि = किसी। समाच्छादितो = घिरा हुआ, आच्छादित। मूले = जड़ में। विवरे = बिले। विडालः। = बिलावः। यापयति स्म = व्यतीत करता था। व्याधः = शिकारी। पाशयति = बाँध लेता था, फैंसा लेता था। पतितः = फँस गया। एतद्द्ष्ट्वा = यह देखकर। प्रसन्नस्सन् = प्रसन्न होते हुए। बहिरागतो = बाहर आया। स्वाहारं = अपने भोजन को। गवेषयति = ढूंढ़ता है। मोदमानो = प्रसन्न होते हुए। लिहन् = चाटता हुआ। उलूकम् = उल्लू को। निमग्नः जातः = पड़ गया।

हिन्दी-अनुवाद-किसी वन में लताओं से आच्छादित एक विशाल, विस्तृत और घना बरगद का पेड़ था। वह पक्षियों का आवास स्थान ही था। सर्पादिक दूसरे जीव भी वहाँ निवास करते थे। उस (वृक्ष) की जड़ में सौ द्वार वाले बिल में पलित नाम का एक बुद्धिमान चूहा रहा करता था। उसी वृक्ष पर लोमश नाम का एक बिलाव भी निवास करता था। बहुत लम्बे समय से वह वहीं पक्षियों को खाकर अपना जीवन सुखपूर्वक व्यतीत करता था। एक बार उस वन में वहीं पर कोई शिकारी आ गया। वह प्रतिदिन जाल में बहुत से पक्षियों को फँसा लेता था। बिलाव सावधान होते हुए भी उसमें फँस गया। यह देखकर प्रसन्न होता हुआ चूहा अपने बिल से बाहर आया और निर्भय होकर अपना भोजन खोजने लगा। और वहीं जाल में ही मांस का टुकड़ा देखकर प्रसन्न होते हुए उसे खाने लगा। साथ ही स्वयं को बिलाव से मुक्त मानते हुए वह उसका तिरस्कार करते हुए उसकी हँसी उड़ाने लगा। इसमें तल्लीन अचानक उसने हरिण नाम के अपने शत्रु नेवले को देखा, वह मूषक को देखकर जीभ चाट रहा था। तभी भयभीत उसने बरगद की शाखा पर चन्द्रक नाम के शत्रु उल्लू को भी देखा। दोनों की दृष्टि उस पर ही थी। दोनों को देखने से चूहा चिन्ता में डूब गया।

4. संकटेः बुद्धिकौशलं ……………………………….. सम्मतिं ददामि।

शब्दार्थः-वर्धते = बढ़ जाती है। निश्चप्रचम् = निश्चितरूपेण। अतस्मात् = अतः। यथाकथंचित् = जिस किसी प्रकार से। एतादृशीमवस्थाम् = ऐसी दशा को। उत्तीर्य = उतरकर। चेद् = यदि। असौ = यह। ददामि = देता हूँ।

हिन्दी-अनुवाद-निश्चित रूप से संकट काल में बुद्धिकौशल बढ़ जाता है। अतः उसने विचार किया कि जब कोई भी जीव संकट से घिर जाता है तो उसे जिस किसी प्रकार से पहले तो अपने प्राणों की रक्षा करनी चाहिए। मैं इस समय ऐसी दशा को प्राप्त हो गया हूँ। यदि मैं यहाँ से उतरकर भागने के लिए जमीन पर जाता हूँ तो यह नेवला खा लेगा। यदि यहीं रहता हूँ तो यह उल्लू खा जायेगा। बिलाव भी मेरा मित्र नहीं है। किन्तु बिलाव जाल में फंसा हुआ है। अत: उसके साथ बातचीत की जा सकती है। चूंकि मेरी जीवन रक्षा बिलाव के द्वारा की जा सकती है, अतः मैं उसे ही उसके जीवन की रक्षा के लिए सलाह देता हूँ।

5. परिणामदर्शिनी तेन ……………………………….. तावद् भवान्।।

शब्दार्थ-परिणामदर्शना = परिणाम को देखने वाला। साकं = साथ में। वाञ्छामि = चाहता हूँ। छित्त्वा = काटकर। काष्ठमाश्रित्य = काठ का सहारा लेकर। प्रापयति = पहुँचा देता है। कटिबद्धौ = कमर कस के, तत्पर। मामत्तुं = मुझे खाने के लिए। गतः प्रायः = लगभग गए हुए हो।

हिन्दी-अनुवाद परिणाम को जानने वाला वह मूषक बोला-हे भाई बिलाव! आप जीवित रहें। यह मैं आपसे एक मित्र की भाँति बोल रहा हूँ और चाहता हूँ कि आपका जीवन सुरक्षित रहे। इसी में मेरा भी हित है। यदि आप मुझे नहीं मारें तो मैं जाल को काटकर आपके प्राणों की रक्षा करूंगा। आप बुद्धिमान् हैं। मैं आपके साथ बहुत समय तक निवास कर रहा हूँ। अतः हमारे मध्य स्वाभाविक मित्रता है। अब मैं मित्रत्व धर्म की रक्षा करूंगा। क्योंकि मेरे बिना आप जाल काटने में समर्थ नहीं हैं। यदि कोई व्यक्ति लकड़ी का सहारा लेकर नदी पार करता है तो वह लकड़ी भी उसे किनारे तक पहुँचा देती है। इसी प्रकार का हमारा और तुम्हारा मिलाप भी हो सकता है। मेरे शत्रु मुझे खाने के लिए कमर कसकर तैयार हैं। आप भी लगभग मृत्यु के मुख में हैं। तब आप क्षणभर के लिए विचार कर लें।

6. युक्तियुक्तं ……………………………….. करोतु भवतः।

शब्दार्था:-मतिमता = बुद्धिमान। कीदृशीति = किस प्रकार की है। दत्तम् = दिया। महत्त्यां = महान्। आवयोः मध्ये = हम दोनों के बीच। भवितव्यः = हो जानी चाहिए। जातः = हुआ हूँ। भवन्तं = आपके। स्थातुं = बैठने के लिये। इच्छामि = चाहता हूँ। तदनन्तरं अहं = उसके बाद मैं। पाशान् = जालों को। श्रुत्वा एतत् = यह सुनकर।।

हिन्दी-अनुवाद-युक्तियुक्त और चिन्तन करने योग्य कथन सुनकर बुद्धिमान् बिलाव ने अपनी दशा का विचार करके प्रश्न का उत्तर दिया-सौम्य पलित! आप मेरे जीवन की रक्षा करना चाहते हैं, यह देखकर मैं अत्यन्त प्रसन्न हूँ। इस समय मैं महान संकट में पड़ गया हूँ। आप भी घोर संकट में पड़ गये हैं। विपत्ति में फंसे हुए हम दोनों के बीच सन्धि हो जानी चाहिए। मैं भी तिरस्कृत (नष्ट अभिमान वाला) हो गया हूँ। अत: आप मुझे शरण देने योग्य सहारा हैं। जैसा आप कहेंगे, मैं वैसा ही करूंगा। लोमश का कथन सुनकर चूहा बोला-इस समय मैं नेवले और उल्लू से डरा हुआ हूँ। इसलिए आपके नीचे बैठना चाहता हूँ। मेरी रक्षा करना आपका कर्तव्य है न कि भक्षण करना। उसके बाद मैं आपके जाल को काट दूंगा, यह मैं सत्य की शपथ खाकर कहता हूँ। यह सुनकर लोमश सहर्ष उसका स्वागत करते हुए बोला-शीघ्र यहाँ आइए। ईश्वर तुम्हारा कल्याण करे।

7. भीष्मोऽवदत्-मूषकस्तस्याङ्के ……………………………….. न त्वामिव।

शब्दार्थाः-तस्याङ्के = उसकी गोद में निर्भयस्सन्नित्यं = निर्भय होता हुआ। पतितः = बैठ गया। मातुरङ्कमासीत् = माँ की गोद में था। वक्षस्थलमालिष्य = वक्षस्थल पर आलिंगन करके। शिश्ये = सो गया। सञ्जातौ = हो गए। गतवन्तौ = चले गए। चाण्डालः = शिकारी। स्याद् = शायद। विलम्बते = देर करते हो। भवतश्च = आपका। शोभनाः = सज्जनाः। त्वामिव = तुम्हारी तरह।

हिन्दी-अनुवाद-भीष्म ने कहा-चूहा निर्भय होता हुआ उसकी (बिलाव की) गोद में ऐसे पड़ गया मानो माँ की गोद में था। बिलाव भी उसे सीने से लगाकर सो गया। यह देखकर वे दोनों नेवला और उल्लू निराश हो गए। इसके बाद दोनों अपने-अपने स्थान पर चले गए। तब लोमश ने कहा-सौम्य (मित्र) चाण्डाल (शिकारी) शायद आता ही होगा। आप मेरा जाल शीघ्र काट दें। मैंने भी तो तुम्हारा कार्य शीघ्र ही कर दिया था तो फिर आप देर क्यों कर रहे हैं? पलित ने कहा-असमय में किए हुए कार्य का फल अहितकर होता है। और सही समय आने पर किए गए कार्य का फल कल्याणकारी होता है। यदि मैं आपको अभी मुक्त कर दूंगा तो शायद मृत्यु के मुख में पहुँच जाऊँगा और आपका भोजन बन जाऊँगा। बिलाव लोमश ने कहा-अच्छे व्यक्ति मित्र का कार्य प्रेम से करते हैं न कि तुम्हारी तरह।

8. पलितो मूषकोऽकथयत् ……………………………….. पलायितः गृहम्।।

शब्दार्था:-यस्माद् मित्रात् = जिस मित्र से। इत्थं = ऐसे। इन्द्रजालिक = सपेरा। संरक्ष्य एव = सुरक्षा करके ही। क्रीडयति = खिलाता है। अतस्माद् = अतः। एकं विहाय = एक छोड़कर। भवतः तम् एकं = आपके उस एका कर्तिष्यामि = काट दूंगा। समागच्छन् = आता हुआ। वृक्षम् आश्रयति = वृक्ष का आश्रय। प्रयाति = चला जाता है। पलायितः = चला गया।

हिन्दी-अनुवाद-पलित चूहे ने कहा–जिस मित्र से भय हो, उसके कार्य को इस प्रकार करना चाहिए जैसे इन्द्रजालिक (बाजीगर) साँप के मुख से अपने हाथ को बचाकर ही खिलाता है। अतः मेरे द्वारा एक छोड़कर अन्य समस्त धागे काट दिये गए हैं। जैसे ही चाण्डाल आयेगा तब मैं आपको वह एक तन्तु भी काट देंगी (और आपको बन्धन मुक्त कर दूंगा)। प्रात:काल परिघ नाम का चाण्डाल यमदूत के समान आता हुआ दिखाई दिया। उसे देखकर वह बिलाव डर से व्याकुल हो गया। बिलाव को डरा हुआ देखकर चूहे ने भी अविलम्ब जाल को काट दिया। जाल से मुक्त बिलाव वृक्ष का आश्रय ले लेता है (वृक्ष के ऊपर चढ़ जाता है) और चूहा शीघ्रता से बिल में चला जाता है। जाल को खाली देखकर निराश चाण्डाल भी घर चला गया।

9. अनन्तरं नवजीवनं ……………………………….. स्वाधीनः कृतवान्।

शब्दार्थ-मयि = मुझ पर। अद्य प्रभृति = आज से। पितुरिव = पिता की भाँति। जीवनं दत्वा = जीवन देकर। मां = मुझको।।

हिन्दी-अनुवाद–इसके बाद नया जीवन प्राप्त किया हुआ वह बिलाव वृक्ष की शाखा से बोला-भाई चूहे! मेरे साथ वार्तालाप न करके आप बिल में किस कारण से चले गए? मैं तुम्हारा अहसानमन्द (कृतज्ञ) हूँ। क्या तुमको मुझे पर विश्वास नहीं है। आप बुद्धिमान हैं। आज से आप मेरे मन्त्री पद को स्वीकार कीजिए और पिता की भाँति उपदेश कीजिए। आप शुक्राचार्य के समान राजनीति को जानने वाले हैं जो अपनी मन्त्रणा के बल पर मेरा जीवन प्रदान कर मुझे मुक्त किया है।

10. विडालस्य मुखेन ……………………………….. खादितुमिच्छति भवान्।

शब्दार्थाः-श्लाघां = तारीफ। किमपि = कोई। अनुकूलत्वेन = अनुकूलता से। प्रतिकूलत्वेन = प्रतिकूलता से। कारणे विनष्टे सति = कारण के नष्ट (समाप्त) हो जाने पर। स्निह्यति = स्नेह करते हैं। पयोधर इव = बादल के समान। भक्ष्यः = खाने योग्य वस्तु। बुभुक्षुः = भूखा।

हिन्दी-अनुवाद-बिलाव के मुख से प्रशंसा सुनकर परम बुद्धिमान् चूहा बोला-भ्रातृवर! मित्रता कभी स्थायी नहीं होती और शत्रुता भी सदैवं रहने वाली नहीं होती। स्वार्थ के अनुकूल रहने पर मित्रता और प्रतिकूल रहने पर शत्रुता। हमारी मित्रता भी विशेष कारण से हुई थी। कारण समाप्त हो जाने पर मित्रता भी समाप्त हो गई। आप ही बताइए, अब आप मुझसे किस कारण से प्रेम करते हैं? मित्रता अथवा शत्रुता प्रतिक्षण परिवर्तित होने वाले बादलों की तरह होती है। मैं आपका भोज्य हूँ और आप भक्षक हैं इसलिए अब आपके साथ मित्रता सम्भव नहीं है। मैं जानता हूँ कि आप भूखे हैं। यह आपके भोजन का समय है। इसलिए आप मुझे खाने की इच्छा रखते हैं।

11. सत्यकथनेन लज्जितो ……………………………….. मित्रता कायँव।

शब्दार्थ-ब्रूते = बोला। शपथेन = शपथपूर्वकेम्। द्रोहः = वंचना-धोखा। खलु = निश्चयेन। पश्यतु = देखो। सत्वरं = शीघं। इतः पूर्वं = आज से पहले। जातं = हो गया हो। करणीयो हि = करना चाहिए। सर्वदा आत्मानं = सदैव स्वयं तु। श्रुत्वा = सुनकर। भीतः ततः अधावत् = डरकर वहीं से भाग गया। स्वविवरमयात् = अपने बिल को गया। परास्ती कृतवान् = परास्तं अकरोत्। शत्रुणा सार्धं अपि = शत्रु के साथ भी। मित्रता कार्य-एव = मित्रता करनी चाहिए।

हिन्दी-अनुवाद-अपने कथन से लज्जित लोमश बोला-मैं शपथपूर्वक कहता हूँ, मित्र के साथ धोखा करना नीचता का कार्य है। देखो, मैंने तो विपत्ति में तुम्हारी तुरंत रक्षा की। मेरे द्वारा अज्ञानवश आज से पूर्व यदि कुछ भी अहित हो गया हो तो उसे इस समय मन में मत लाओ। मैं धर्मज्ञ और विद्वान् हूँ। अतः निश्चित रूप से बुद्धिमान आप मुझमें विश्वास करें। चूहा बोला-आप सज्जन हैं, आपका कथन भी सत्य है, यह निश्चयपूर्वक ठीक है। किन्तु मेरी बुद्धि कहती है कि आपका विश्वास नहीं करना चाहिए। क्योंकि नीतिशास्त्र कहता है-जीव के हित के लिए शत्रु पर सदैव अविश्वास करना चाहिए। हे लोमश! आपके जैसों से तो सर्वदा अपनी रक्षा की जानी चाहिए। आप भी अपने जन्म के शत्रु चाण्डाल से अपनी सुरक्षा करें। भयानक चाण्डाल का नाम सुनकर बिलाव भी भयभीत हो गया और भाग गया। वह चूहा भी अपने बिल में चला गया। हे राजन! अकेले चूहे ने अपनी बुद्धि के कौशल से बहुत सारे शत्रुओं को भी परास्त कर दिया और अपनी रक्षा की। अतः कहता हूँ कि विपत्ति में बिलाव और चूहे की भाँति शत्रु के साथ भी मित्रता कर लेनी चाहिए।

RBSE Solutions for Class 9 Sanskrit 

Share this:

  • Click to share on WhatsApp (Opens in new window)
  • Click to share on Twitter (Opens in new window)
  • Click to share on Facebook (Opens in new window)

Related

Filed Under: Class 9 Tagged With: RBSE Solutions for Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 10 बुद्धिर्यस्य बलं तस्य

Reader Interactions

Leave a Reply Cancel reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Primary Sidebar

Recent Posts

  • RBSE Solutions for Class 6 Maths Chapter 6 Decimal Numbers Additional Questions
  • RBSE Solutions for Class 11 Psychology in Hindi Medium & English Medium
  • RBSE Solutions for Class 11 Geography in Hindi Medium & English Medium
  • RBSE Solutions for Class 3 Hindi
  • RBSE Solutions for Class 3 English Let’s Learn English
  • RBSE Solutions for Class 3 EVS पर्यावरण अध्ययन अपना परिवेश in Hindi Medium & English Medium
  • RBSE Solutions for Class 3 Maths in Hindi Medium & English Medium
  • RBSE Solutions for Class 3 in Hindi Medium & English Medium
  • RBSE Solutions for Class 4 Hindi
  • RBSE Solutions for Class 4 English Let’s Learn English
  • RBSE Solutions for Class 4 EVS पर्यावरण अध्ययन अपना परिवेश in Hindi Medium & English Medium

Footer

RBSE Solutions for Class 12
RBSE Solutions for Class 11
RBSE Solutions for Class 10
RBSE Solutions for Class 9
RBSE Solutions for Class 8
RBSE Solutions for Class 7
RBSE Solutions for Class 6
RBSE Solutions for Class 5
RBSE Solutions for Class 12 Maths
RBSE Solutions for Class 11 Maths
RBSE Solutions for Class 10 Maths
RBSE Solutions for Class 9 Maths
RBSE Solutions for Class 8 Maths
RBSE Solutions for Class 7 Maths
RBSE Solutions for Class 6 Maths
RBSE Solutions for Class 5 Maths
RBSE Class 11 Political Science Notes
RBSE Class 11 Geography Notes
RBSE Class 11 History Notes

Copyright © 2023 RBSE Solutions