• Skip to main content
  • Skip to secondary menu
  • Skip to primary sidebar
  • Skip to footer
  • RBSE Model Papers
    • RBSE Class 12th Board Model Papers 2022
    • RBSE Class 10th Board Model Papers 2022
    • RBSE Class 8th Board Model Papers 2022
    • RBSE Class 5th Board Model Papers 2022
  • RBSE Books
  • RBSE Solutions for Class 10
    • RBSE Solutions for Class 10 Maths
    • RBSE Solutions for Class 10 Science
    • RBSE Solutions for Class 10 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 10 English First Flight & Footprints without Feet
    • RBSE Solutions for Class 10 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 10 Sanskrit
    • RBSE Solutions for Class 10 Rajasthan Adhyayan
    • RBSE Solutions for Class 10 Physical Education
  • RBSE Solutions for Class 9
    • RBSE Solutions for Class 9 Maths
    • RBSE Solutions for Class 9 Science
    • RBSE Solutions for Class 9 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 9 English
    • RBSE Solutions for Class 9 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 9 Sanskrit
    • RBSE Solutions for Class 9 Rajasthan Adhyayan
    • RBSE Solutions for Class 9 Physical Education
    • RBSE Solutions for Class 9 Information Technology
  • RBSE Solutions for Class 8
    • RBSE Solutions for Class 8 Maths
    • RBSE Solutions for Class 8 Science
    • RBSE Solutions for Class 8 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 8 English
    • RBSE Solutions for Class 8 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit
    • RBSE Solutions

RBSE Solutions

Rajasthan Board Textbook Solutions for Class 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 and 12

  • RBSE Solutions for Class 7
    • RBSE Solutions for Class 7 Maths
    • RBSE Solutions for Class 7 Science
    • RBSE Solutions for Class 7 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 7 English
    • RBSE Solutions for Class 7 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 7 Sanskrit
  • RBSE Solutions for Class 6
    • RBSE Solutions for Class 6 Maths
    • RBSE Solutions for Class 6 Science
    • RBSE Solutions for Class 6 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 6 English
    • RBSE Solutions for Class 6 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 6 Sanskrit
  • RBSE Solutions for Class 5
    • RBSE Solutions for Class 5 Maths
    • RBSE Solutions for Class 5 Environmental Studies
    • RBSE Solutions for Class 5 English
    • RBSE Solutions for Class 5 Hindi
  • RBSE Solutions Class 12
    • RBSE Solutions for Class 12 Maths
    • RBSE Solutions for Class 12 Physics
    • RBSE Solutions for Class 12 Chemistry
    • RBSE Solutions for Class 12 Biology
    • RBSE Solutions for Class 12 English
    • RBSE Solutions for Class 12 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 12 Sanskrit
  • RBSE Class 11

RBSE 10th Sanskrit Model Paper Set 8 with Answers

March 29, 2022 by Prasanna Leave a Comment

Students must start practicing the questions from RBSE 10th Sanskrit Model Papers Set 8 with Answers provided here.

RBSE 10th Sanskrit Model Paper Set 8 with Answers

समय : 2 घण्टा 45 मिनट
पूर्णाक : 80

परीक्षार्थिभ्यः सामान्यनिर्देशाः

  • परीक्षार्थिभ्यः सर्वप्रथमं स्वप्रश्नपत्रोपरि नामाङ्क: अनिवार्यतः लेख्यः।
  • सर्वे प्रश्नाः अनिवार्याः।
  • प्रत्येकस्य प्रश्नस्योत्तरं उत्तरपुस्तिकायामेव देयम्।
  • प्रत्येकस्य प्रश्नभागस्य उत्तरं क्रमानुसारमेकत्रैव लेखितव्यम्।
  • प्रश्नानां अंकभाराणि निम्नानुसाराणि सन्ति: –
खण्ड प्रश्नों की संख्या अंक प्रत्येक कुल अंक भार
खण्ड-अ 1(i से xii) 2 (i से vi) 3 (i से xii) = 30 1 30
खण्ड-ब 4 से 16 = 13 2 26
खण्ड-स 17 से 20 = 4 3 12
खण्ड-द 21 से 23 = 3 4 12

RBSE Solutions

खण्ड – अ

प्रश्न 1.
अधोलिखित प्रश्नानाम् उचित विकल्पं चिनुत

(i) सर्वेषु कार्येषु का बलवती
(अ) व्याघ्रमारी
(ब) बुद्धिमती
(स) बुद्धिमत्यै
(द) बुद्धिः
उत्तर :
(द) बुद्धिः

(ii) रात्रौ तस्मिन् गृहे कः प्रविष्टः
(अ) चौरः
(ब) अतिथि
(स) निर्धनः
(द) न्यायाधीशः
उत्तर :
(अ) चौरः

(iii) चौरस्य पादध्वनिना कः प्रबुद्धः –
(अ) न्यायाधीशः
(ब) दम्पत्ति
(स) अतिथि:
(द) आरक्षी
उत्तर :
(स) अतिथि:

RBSE Solutions

(iv) वकः बहुकालपर्यन्तं कुत्र वसति
(अ) कानने
(ब) शीतलजले
(स) उष्णजले
(द) नगरे
उत्तर :
(ब) शीतलजले

(v) केन सह प्रवर्षः समजायत
(अ) मेघरवैः
(ब) वायुरवैः
(स) झंझावातै
(द) धूम्र
उत्तर :
(अ) मेघरवैः

(vi) कुशः स्वपितुः किं नाम न्यवेदयत्
(अ) रामः
(ब) ईश्वरः
(स) क्रोशः
(द) निरनुक्रोशः
उत्तर :
(द) निरनुक्रोशः

(vii) शीतोष्ण सहिष्णुता कस्मात् उपजायते
(अ) व्यायामेन
(ब) गात्राणां
(स) गरुड़ात
(द) विमर्दनम्
उत्तर :
(अ) व्यायामेन

RBSE Solutions

(viii) नराणं प्रथमः शत्रुः कः
(अ) क्रोध
(ब) अज्ञानः
(स) ज्ञानः
(द) अधर्मः
उत्तर :
(अ) क्रोध

(ix) सुधियः सख्यं केन सह भवति
(अ) मूर्खा सह
(ब) समान वयः
(स) रूप साम्य
(द) सुधीभिः सह
उत्तर :
(द) सुधीभिः सह

(x) ‘शुचि पर्यावरणं’ पाठानुसारेण कविः निर्झर नदी – वयः पूरं कुत्र पश्यति
(अ) नगरान्ते
(ब) ग्रामान्ते
(स) शिखरान्ते
(द) न कोऽपि
उत्तर :
(ब) ग्रामान्ते

(xi) ‘अपत्येषु’ शब्दस्यार्थमस्ति
(अ) पुत्रेषु
(ब) पुत्रीषु
(स) जनकेषु
(द) जनकीषु
उत्तर :
(अ) पुत्रेषु

RBSE Solutions

(xii) इन्द्रः दुर्बल वृषभस्य कष्टानि अपाकर्तुं किं कृतवान् –
(अ) सान्त्वयत्
(ब) वायुः प्रवहति
(स) छायां कृतवान्
(द) वृष्टिः कृता
उत्तर :
(द) वृष्टिः कृता

प्रश्न 2.
(क) समुचित विभक्ति प्रयोगेण रिक्तस्थानानि पूरयत
(i) ………………………………. बहिः छात्राः कोलाहलं कुर्वन्ति। (कक्षा)
(ii) ………………………………. रोचते भक्तिः। (हरि)
उत्तर :
(i) कक्षायाः
(ii) हरये।

(ख) कोष्ठके शब्दस्य समुचित रूप प्रयोगेण रिक्तस्थानानि पूरयत
(iii) वत्स! पितृव्योऽयं ………………………………. । (युष्मद्)
(iv) ………………………………. रामायणं रोचते। (भक्त)
उत्तर :
(iii) तव
(iv) भक्ताय।

(ग) कोष्ठके प्रदत्त प्रकति प्रत्ययाभ्यां पदं निर्माय वाक्य परयत
(v) छात्रैः समये विद्यालयः ………………………………. ! (गम् + तव्यत्)
(vi) ………………………………. पुरुषः सफलतां लभते। (यत् + शानच्)
उत्तर :
(v) गन्तव्यः
(vi) यतमानः।

RBSE Solutions

प्रश्न 3.
अधोलिखित गद्यांशं पठित्वा एतदाधारित प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया यथानिर्देशं कुरुत – (1 x 10 = 10)

गौः भारतीय – संस्कृतेः प्रधानः पशुः अस्ति। वेदेषु – शास्त्रेषु इतिहासे लोकमान्यतायां च सर्वत्र अस्याः विषये श्रद्धापूर्णं वर्णनं प्राप्यते। भारते गौः माता इव पूज्या भवति। यथा माता स्व – दुग्धेन शिशून् पालयति तथैव गौ अपि दुग्धधृतादिदानेन अस्माकं शरीरं बुद्धिं च पोषयति। भारतवासिनः जनाः आदरेण श्रद्धया च गोपालनं कुर्वन्ति। गौः अस्माकं कृते बहु उपयोगिनी अस्ति। सा अस्माकं कृते दुग्धं ददाति। तेन दुग्धेन दधि तक्रं मिष्ठान्नं घृतमादि निर्माय तस्य सेवनेन च वयं स्वस्थाः पुष्टाः भवामः। गावः अस्माकं क्षेत्राणि कर्षन्तिं। येन कृषिकार्यं प्रचलति। तस्य गोमयस्य इन्धनरूपेण प्रयोगः भवति। गोमयस्य, गोमूत्रस्य च उपयोगः औषधिनिर्माणे, सुगन्धवर्तिका निर्माणे, कीटनाशक द्रव्य निर्माणे इत्यादिषु कर्मसु भवति। एवं प्रकारेण गावः मानवानां सर्वदैव उपकारं कुर्वन्ति।

(i) अस्य अनुच्छेदस्य उपयुक्तं शीर्षकं लिखत।
(ii) गोमयस्य गोमूत्रस्य च प्रयोगः कुत्र भवति?
(iii) धेनोः गोमस्य केन रूपेण प्रयोगः भवति?
(iv) गौः अस्मान् कथं पोषयति?
(v) ‘घृतस्य सेवनेन कः लाभः भवति?’ अत्र ‘भवति’ क्रियापदस्य कर्ता अस्ति।
(vi) ‘पूज्या गौः’ अत्र विशेषणपदमस्ति।
(vii) ‘सा अस्माकं कृते दुग्धं ददाति’ अत्र ‘सा’ इति सर्वनाम पदं कस्य स्थाने प्रयुक्तम्?
(अ) माता
(ब) गौः
(स) महिषी
(द) अजा
(viii) ‘धेनुः’ इति पदस्य स्थाने गद्यांशे किं पदं प्रयुक्तम्?
(ix) ‘गोमय’ इति पदस्य हिन्दी अर्थः क?
(x) ‘ददाति’ इति पदे लकार – पुरुष – वचनं लिखत।
उत्तर :
(i) गावः महत्वम्।
(ii) औषधि निर्माण,। सुगन्धवर्तिका निर्माणे, कीटनाशक द्रव्य निर्माणे इत्यादिषु गोमयस्य गोमूत्रस्य च प्रयोगः भवति।
(iii) धेनो गोमयम् इन्धनरूपेण प्रयुज्यते।
(iv) यथा माता शिशून स्वदुग्धेन पालयति तथैव गौः दुग्धघृतादि दानेन अस्माकं शरीरं बुद्धिं च पोषयति।
(v) लाभः।
(vi) पूज्याः।
(vii) (ब) गौ।
(viii) गौ।
(ix) गोबर।
(x) लट्लकार, प्रथम पुरुष, एकवचन।

RBSE Solutions

(xi – xii) अधोलिखित प्रश्नानां उत्तराणि संस्कृत माध्यमेन लिखत

1. कविः कुत्र संचरणं कर्तुम् इच्छति?
अथवा
अर्धबलस्य लक्षणं किम्?
उत्तर :
कविः ग्रामान्ते एकान्ते कान्तारे सञ्चरणं कर्तुम् इच्छति। अथवा यदा व्यायाम कुर्वतः हृदिस्थानस्थितो वायुः वक्त्रं प्रपद्यते, तद् बलार्धस्य लक्षणम्।

2. जननी कीदृशी भवति?
अथवा
‘अन्ते सर्वे मिलित्वा’ कस्य राज्याभिषेकस्य तत्पराः भवन्ति?
उत्तर :
जननी तुल्यवत्सला भवति। अथवा अन्ते सर्वे मिलित्वा उलुकस्य राज्याभिषेकाय तत्पराः भवन्ति।

खण्ड – ब

अतिलघूत्तरात्मक प्रश्नाः

प्रश्न 4.
अधोलिखितपदयोः संधिविच्छेदं कृत्वा सन्धेः नामापि लिखत (1 + 1 = 2)
तच्छत्रुः, अधोमुखी
उत्तर :
तत् + शत्रुः (हल्-छत्व), अधः + मुखी (विसर्ग-रुत्व)।

प्रश्न 5.
अधोलिखितपदयोः सन्धिं कृत्वा सन्धेः नामापि लिखत (1 + 1 = 2)
हसन् + आह, कान्तिः + गात्राणाम्
उत्तर :
हसन्नाह (हल् द्वित्व), कान्तिर्गात्राणाम् (विसर्ग रुत्व)।

RBSE Solutions

प्रश्न 6.
अधोलिखितरेखाङ्कित पदयोः समस्तपदानां विग्रहं कृत्वा समासस्य नामापि लिखत (1 + 1 = 2)
(क) कृष्णाङ्गारान् अपि तदर्थिभ्यः प्रेषितवती। .
(ख) सघृतम् भोजनं च तस्मै दत्तवती।
उत्तर :
(क) कृष्णान् अङ्गारान् (कर्मधारय समास)
(ख) घृतेन सहितम् (अव्ययीभाव समास)।

प्रश्न 7.
अधोलिखितरेखाङ्कित पदयोः विग्रहपदानां समासं कृत्वा समासस्य नामापि लिखत (1 + 1 = 2)
(क) व्यवधानेन सहितम् न चरित्रलोपाय।
(ख) सूर्यस्य च चन्द्रस्य च को वा भवतोवंशस्य कर्ता।
उत्तर :
(क) सव्यवधानं (अव्ययीभाव समास)
(ख) सूर्यचन्द्रयो (द्वन्द्व समास)।

प्रश्न 8.
अधोलिखितपदयोः उपसर्ग शब्दं च पृथक् कृत्वा लिखत (1 + 1 = 2)
(क) दुर्बोधति
(ख) आचरति
उत्तर :
(क) दुर् + बोधति
(ख) आ + चरति।

RBSE Solutions

प्रश्न 9.
मंजूषायां प्रदत्तैः अव्ययपदैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा लिखत (1 + 1 = 2)
(क) ………………………………. कदापि कार्याणि न कुर्यात्। (मा/सहसा/बहिः)
(ख) सः ………………………………. किं करोति स्म। (शनै:/कुत्र/तत्र)
उत्तर :
(क) सहसा
(ख) तत्र।

प्रश्न 10.
अधोलिखितौ संख्यावाचिशब्दौ संस्कृते लिखत (1 + 1 = 2)
775, 1001
उत्तर :
पञ्चसप्तत्यधिकसप्तशतम्, एकाधिकसहस्रम्।

प्रश्न 11.
अधोलिखितवाक्ययोः रेखाङ्कितपदमाधृत्य प्रश्न निर्माणं कुरुत (1 + 1 = 2)
(क) धेनूनाम् माता सुरभिः आसीत्।
(ख) न्यायाधीशः बंकिमचन्द्रः आसीत्।
उत्तर :
(क) कासाम् माता सुरभिः आसीत् ?
(ख) न्यायाधीशः कः आसीत् ?

प्रश्न 12.
अधोलिखितश्लोकस्य अन्वयं कुरूत – (2)
गुणी गुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणो, बली बलं वेत्ति न वेत्ति निर्बलः।
पिको वसन्तस्य गुणं न वायसः, करी च सिंहस्य बलं न मूषकः।।
उत्तर :
अन्वय-गुणी गुणं वेत्ति, निर्गुणः (गुणं) न वेत्ति। बली बलं वेत्ति, निर्बलः (बलं) न वेत्ति। वसन्तस्य गुणं पिकः (वेत्ति), वायसः न (वेत्ति), सिंहस्य बलं करी (वेत्ति) मूषकः न।

RBSE Solutions

प्रश्न 13.
अधोलिखितवाक्ययोः शुद्धं कृत्वा लिखत (1 + 1 = 2)
(क) सिंहः शावकाः व्यापादयति।
(ख) अहं तुभ्यं न पश्यामि।
उत्तर :
(क) सिंहः शावकान् व्यापादयति।
(ख) अहं त्वम् न पश्यामि।

प्रश्न 14.
स्वपाठ्यपुस्तकात् श्लोकद्वयं संस्कृतभाषायाम् लिखत। (2)
उत्तर :

  • श्रमक्लमपिपासोष्ण-शीतादीनां सहिष्णुता।
    आरोग्यं चापि परमं व्यायामादुपजायते।।
  • हृदिस्थानास्थितो वायुर्यदा वक्त्रं प्रपद्यते।
    व्यायामं कुर्वतो जन्तोस्तबलार्धस्य लक्षणम्।।

प्रश्न 15.
‘सौहार्द प्रकृतेः शोभा’ इति पाठस्य सारं हिन्दी भाषायां लिखत। (2)
उत्तर :
यह पाठ परस्पर स्नेह एवं मैत्री भाव से पूर्ण व्यवहार हो, इसका बोध कराता है। अब हम देख रहे हैं कि समाज में लोग आत्माभिमानी हो गये, वे आपस में तिरस्कार करते हैं। स्वार्थपूर्ति में लगे हुए वे दूसरों के कल्याण के विषय में कुछ भी नहीं सोचते हैं। उनके जीवन का उद्देश्य अब यह हो गया है-नीच, उच्च और नीच उपायों से फल ही सिद्ध होना चाहिए। अतः समाज में आपस में स्नेह की वृद्धि के लिए इस पाठ में पशु-पक्षियों के माध्यम से समाज में व्यवहार किया हुआ, आत्मसम्मान दिखाते हुये प्रकृति माता के माध्यम से अन्त में निष्कर्ष स्थापित किया कि समय पर सभी का महत्व होता है, सभी एक-दूसरे पर आश्रित हैं। अतः हमें अपने कल्याण के लिए आपस में प्रेम और मैत्रीपूर्ण व्यवहार से रहना चाहिए।

प्रश्न 16.
पाठ्यपुस्तकात पद्यांशस्य संस्कृते भावार्थ लेखनम् – (द्वयो एकस्य) (2)
व्यायामो हि सदा पथ्यो बलिनां स्निग्धभोजिनाम्।
स च शीते वसन्ते च तेषां पथ्यतमः स्मृतः।।
अथवा
कञ्चित् कालं नय मामस्मान्नगराद् बहुदरम्।
प्रपश्यामि ग्रामान्ते निर्झर नदी – पयःपूरम् ॥
एकान्ते कान्तारे क्षणमपि मे स्यात् सञ्चरणम्। शुचि……।।
उत्तर :
भावार्थ-कञ्चित् कालम् माम् अस्मात् नगरात् बहुदूरं नय। (अहं) ग्रामान्ते पयः पूरं निर्झरं, नदी (च) प्रपश्यामि!, एकान्ते कान्तारे क्षणमपि मे सञ्चरणं स्यात्। शुचिपर्यावरणं शरणम्।

RBSE Solutions

खण्ड – स

प्रश्न 17.
अधोलिखित गद्यांशस्य सप्रसंगं हिन्दीभाषायां अनुव – (3)
कश्चन निर्धनो जनः भूरि परिश्रम्य किञ्चिद् वित्तमुपार्जितवान्। तेन स्वपुत्रं एकस्मिन् महाविद्यालये प्रवेशं दापयितुं सफलो जातः। तत्तनयः तत्रैव छात्रावासे निवसन् अध्ययने संलग्नः समभृत्। एकदा स पिता तनूजस्य रुग्णतामाकर्ण्य व्याकुलो जात: पुत्रं द्रष्टुं च प्रस्थितः। परमर्थकाश्येन पीडितः स बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत्।। पदातिक्रमेण संचलन् सायं समयेऽप्यसौ गन्तव्याद् दूरे आसीत्। निशान्धकारे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा। एवं विचार्य स पार्श्वस्थिते ग्रामे रात्रिनिवासं कर्तुं कञ्चिद् गृहस्थमुपागतः। करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
अथवा
परं कश्चिदपि खगः आत्मानं विना नान्यं कमपि अस्मै पदाय योग्यं चिन्तयति तर्हि कथं निर्णयः भवेत् तदा तैः सर्वैः गहननिद्रायां निश्चिन्तं स्वपन्तम उलकं वीक्ष्य विचारितम् यदेषः आत्मश्लाघाहीनः पदनिर्लिप्तः उलको एवास्माकं राजा भविष्यति। परस्परमादिशन्ति च तदानीयन्तां नृपाभिषेकसम्बन्धिनः सम्भाराः इति। सर्वे पक्षिणः सज्जायैः गन्तुमिच्छन्ति तर्हि अनायास एव –

काक: – (अट्टहासपूर्णेन – स्वरेण) सर्वथा अयुक्तमेतत् यन्मयूर – हंस – कोकिल – चक्रवाक – शुक – सारसादिषु पक्षिप्रधानेषु विद्यमानेषु दिवान्धस्यास्य करालवक्त्रस्याभिषेकार्थं सर्वे सज्जाः। पूर्ण दिनं यावत् निद्रायमाणः एषः कथमस्मान् रक्षिष्यति।
उत्तर :
सन्दर्भ-प्रसङ्ग-यह गद्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक शेमुषी के ‘विचित्र साक्षी’ पाठ से लिया गया है। यह पाठ मूलतः श्रीमान् ओम प्रकाश ठक्कुर द्वारा रचित कथा का सम्पादित अंश है। इस कथा में न्यायाधीश श्री वंकिम चन्द्र चटर्जी महोदय द्वारा एक ऐसी युक्ति का प्रयोग किया गया है जिसे बिना गवाह के भी न्याय किया जा सकता है। इस गद्यांश में कथानायक की आर्थिक स्थिति का चित्रण किया गया है, जिससे बाध्य होकर वह एक किसी गृहस्थ में आश्रय लेता है।

हिन्दी-अनुवाद-किसी गरीब व्यक्ति ने बहुत परिश्रम करके कुछ धन कमाया। उससे वह अपने बेटे को एक महाविद्यालय में प्रवेश दिलाने में समर्थ हो गया। उसका बेटा वहीं छात्रावास में रहता हुआ अध्ययन में संलग्न हो। गया। एक दिन वह पिता बेटे की बीमारी (की बात) सुनकर व्याकुल हुआ और बेटे को देखने के लिए चल दिया, परन्तु धन के अत्यधिक अभाव के कारण खिन्न हुआ वह बस को छोड़कर पैदल ही चल पड़ा। पैदल ही लगातार चलते हुए सायंकाल को भी वह अपने गन्तव्य से दूर रहा (था) रात का. अँधेरा फैलने पर ‘एकान्त प्रदेश में पैदल यात्रा हितकारी (कल्याणकारी) नहीं’ इस प्रकार सोचकर वह पास में बसे गाँव में रैन-बसेरा करने के लिए किसी गृहस्थ के पास आया। करुणामय घर के मालिक ने उसे सहारा (आश्रय) प्रदान किया।

RBSE Solutions

प्रश्न 18.
अधोलिखित पद्यांशस्य सप्रसंगं हिन्दी भाषायां अनुवादं करोतु –
शरीरायासजननं कर्म व्यायामसंज्ञितम्।
तत्कृत्वा तु सुखं देहं विमृनीयात् समन्ततः।।
अथवा
अगाधजलसञ्चारी न गर्वं याति रोहितः।
अङ्गुष्ठोदकमात्रेण शफरी फुफुरायते।।
उत्तर :
सन्दर्भ-प्रसङ्ग-यह श्लोक हमारी शेमुषी पाठ्यपुस्तक के ‘व्यायामः सर्वदा पथ्यः’ पाठ से उद्धृत है। यह पाठ आचार्य सुश्रुत रचित ‘सुश्रुत-संहिता’ से सङ्कलित है। इस श्लोक में आचार्य व्यायाम की परिभाषा प्रस्तुत करते हैं। वे कहते हैं-

हिन्दी-अनुवाद-शरीर में थकावट पैदा करने वाला कार्य व्यायाम नाम वाला है अर्थात् व्यायाम कहलाता है। उस व्यायाम को करके तो (तब) सुखपूर्वक (सहज रूप से) पूरी तरह (सभी ओर से शरीर के अंगों की) मालिश करनी चाहिए।

प्रश्न 19.
अधोलिखित नाट्यांशस्य सप्रसंगं हिन्दीभाषयां अनुवादं करोतु –
(सिंहासनस्थः रामः। ततः प्रविशतः विदूषकेनोपदिश्यमानमार्गौ तापसौ कुशलवौ) विदूषकः – इत इत आर्यो !
कुशलवौ – (रामस्य समीपम् उपसृत्य प्रणम्य च) अपि कुशलं महाराजस्य ?
रामः – युष्मदर्शनात् कुशलमिव। भवतोः किं वयमत्र कुशलप्रश्नस्य भाजनम् एव, न पुनरतिथिजन – समुचितस्य कण्ठाश्लेषस्य। (परिष्वज्य) अहो हृदयग्राही स्पर्शः। (आसनार्धमुपवेशयति)
अथवा
वानरः – अरे! अरे! एवं वा (शीघ्रमेव गजस्यापि पुच्छं विधूय वृक्षोपरि आरोहति)
(गजः तं वक्षमेव स्वशण्डेन आलोडयितमिच्छति परं वानरस्त कर्दित्वा अन्यं वक्षमारोहति। एवं गजं वृक्षात् वृक्षं प्रति धावन्तः दृष्ट्वा सिंहः अपि हसति वदति च।)
सिंहः – भोः गजः मामप्येवमेवातुदन् एते वानराः।
वानरः – एतस्मादेव तु कथयामि यदहमेव योग्यः वनराजपदाय येन विशालकायं पराक्रमिणं, भयंकरं चापि सिंह गजं व पराजेतुं अस्माकं जातिः। अत: वन्यजन्तूनां रक्षायै वयमेव क्षमाः। (एतत्सर्वं श्रुत्वा नदीमध्यस्थितः एकः बकः)
उत्तर :
सन्दर्भ-प्रसङ्ग-यह नाट्यांश हमारी ‘शेमषी’ पाठ्यपुस्तक के ‘शिशुलालनम्’ पाठ से लिया गया है। यह पाठ दिङ्नाग द्वारा रचित ‘कुन्दमाला’ नाटक से संकलित है। इस नाट्यांश में लेखक कुश और लव के साथ श्रीराम का संवाद, व्यवहार एवं सदाचार वर्णन करता है।

RBSE Solutions

हिन्दी-अनुवाद-(श्रीराम सिंहासन पर बैठे हैं। तभी विदूषक द्वारा राह बताए हुए तपस्वी का वेश धारण किए हुए कुश और लव प्रवेश करते हैं।) विदूषक-इधर-इधर (आइए) आर्य! कुशलव- (राम के समीप जाकर और प्रणाम करके) क्या महाराज की कुशल है अर्थात् क्या महाराज सकुशल हैं ? राम – आप दोनों के दर्शन से कुशल-सा ही है। क्या यहाँ हम आप कुशल समाचार पूछने के ही पात्र हैं? तो क्या हम अतिथियों के लिए उचित आलिङ्गन (गले लगने) योग्य नहीं हैं। (आलिङ्गन करके) अरे हृदय से स्वीकार्य स्पर्श है। (आधे आसन पर बैठाते हैं।)

प्रश्न 20.
अधोलिखित क्रमरहितानि कथावाक्यानि क्रमेण योजयित्वा कथाक्रम संयोजनम् कुरुत – (3)

1. सः प्रतिदिनं बहून् पशून् हत्वा खादति स्म।
2. एकदा यदा शशकस्य क्रमः आगतः, तस्य विलम्बागमनेन सिंहः कुपितः जातः। 3. सिंह जले स्वप्रतिबिम्बं दृष्ट्वा तस्मिन् कूपे अकूर्दत्।
4. कस्मिंश्चित् वने एक: सिंहः वसति स्म।
5. तदा सर्वे पशवः विचारं कृत्वा प्रतिदिनं सिंहस्य पार्वे भोजनार्थम् एकं पशुं प्रेषयितुं निश्चितवन्तः।
6. तदा चतुरः शशकः सिंह कूपस्य समीपम् अनयत्।
7. अतः लोके प्रसिद्ध ‘बुद्धिर्यस्य बलं तस्य’ इति।
अथवा
अधोलिखितानां शब्दानां सहायतया वाक्यनिर्माणं कुरुत –
सदा, समया, प्रभृतिः, लाभ, विहाय
उत्तर :
1. कस्मिंश्चित् वने एकः सिंह वसति स्म।
2. सः प्रतिदिन बहून पशून् हत्वा खादति स्म।
3. तदा सर्वे पशवः विचारं कृत्वा प्रतिदिनं सिंहस्य पार्वे भोजनार्थम् एकं पशु प्रेषयितुं निश्चितवन्तः।
4. एकदा यदा शशकस्य क्रमः आगतः, तस्य विलम्बागमनेन सिंहः कुपितः जातः।
5. तदा चतुरः शशकः सिंह कूपस्य समीपम् अनयत्।
6. सिंहः जले स्वप्रतिबिम्बं दृष्ट्वा तस्मिन् कूपे अकूर्दत्।

RBSE Solutions

खण्ड – द

प्रश्न 21.
मातुः सेवार्थं दिनत्रयस्य अवकाशाय स्वस्य प्रधानाचार्य प्रति एकं प्रार्थना – पत्रं लिखत।
अथवा
स्वविद्यालयस्य वर्णनं कुर्वन् मित्रं संजीवं प्रति अधः लिखितं पत्रम् उत्तर – पुस्तिकायां रिक्तस्थानपूर्ति कृत्वा पुनः लिखत। सहायतायै मञ्जूषायां पदानि दत्तानि।

मञ्जूषा – पुस्तकालये, संजीव, सस्नेह नमस्कारः, शतप्रतिशतम्, मनोयोगेन, करोमि, क्रीडाक्षेत्रे, विद्यालयः।

परीक्षाभवनम्
दिनाङ्कः 25.03.20_ _
प्रिय (i) ……………………………….
(ii) ……………………………….।
भवतः पत्रं प्राप्तम्। मनः प्रासीदत्। यथा भवता कथितं तथा अहं पत्रोत्तरे स्व विद्यालयस्य वर्णनं (iii) ……………………………….। मम (iv) ………………………………. अतीव विशाल: सुन्दरः च अस्ति। अत्र त्रिसहस्रछात्राः। (v) ………………………………. पुस्तकानां पत्र – पत्रिकाणां च सुव्यवस्था अस्ति। (vii) ………………………………. वालीबाल – बैडमिण्टन – क्रिकेट – रज्जु – आकर्षणादि – खेलानाम् उत्तमः प्रबन्धः अस्ति। बोर्डस्य परीक्षापरिणामः प्रतिवर्षम् (viii) ………………………………. भवति। मातापित्रोः चरणयोः प्रणामाः।
उत्तर :
सेवायाम्,
श्रीमन्तः प्रधानाचार्यमहोदयाः,
राजकीय उच्च माध्यमिक विद्यालयः,
अजयमेरुः।
विषयः-दिनत्रयस्य अवकाशार्थं प्रार्थना-पत्रम्।

महोदयाः,
सविनयं निवेदनम् अस्ति यत् मम माता गतदिवसात् शीतज्वरेण पीडिता अस्ति। एतस्मात् कारणात् अहं विद्यालयम् आगन्तुं न शक्नोमि। अतः कृपया 7 – 7 – 20_ _ दिनांकतः 9 – 7 – 20_ _ दिनांकपर्यन्तं दिनत्रयस्य अवकाशं स्वीकृत्य माम् अनुग्रहीष्यन्ति श्रीमन्तः।

सधन्यवादम्।
दिनांक: 7 – 7 – 20_ _

भवदाज्ञाकारी शिष्यः
रमनः।
(दशमी कक्षा)

अथवा

परीक्षाभवनम्
दिनाङ्कः 25.03.20_ _

RBSE Solutions

प्रिय संजीव।
सस्नेह नमस्कारः।
भवतः पत्रं प्राप्तम्। मनः प्रासीदत्। यथा भवता कथितं तथा अहं पत्रोत्तरे स्व-विद्यालयस्य वर्णनं करोमि। मम विद्यालयः अतीव विशालः सुन्दरः च अस्ति। अत्र त्रिसहस्रछात्राः मनोयोगेन पठन्ति। पुस्तकालये पुस्तकानां पत्र-पत्रिकाणां च सुव्यवस्था अस्ति। क्रीडाक्षेत्रे वालीबाल-बैडमिण्टन-क्रिकेट-रज्जु – आकर्षणादिखेलानाम् उत्तमः प्रबन्धः अस्ति। बोर्डस्य परीक्षापरिणामः प्रतिवर्ष शतप्रतिशतं भवति। मातापित्रो: चरणयोः प्रणामाः।।

भवतः अभिन्नमित्रम्
क ख ग

प्रश्न 22.
मञ्जूषातः उचितानि पदानि चित्वा अधोलिखितं संवादं पूरयत
मञ्जूषा – गातुम्, इच्छन्ति, वयं, महोदये, परन्तु, यदि, शोभनम्, आवश्यकता।

अध्यापिका – बालाः ! किं भवन्तः किञ्चित् प्रष्टुम् (i) ……………………………….?
बालाः – महोदये ! (ii) ………………………………. तु गातुम् इच्छामः।
अध्यापिका – गातुम् इच्छन्ति ! (iii) ………………………………. अहं तु (iv) ………………………………. न समर्था।
बालाः (v) ……………………………….! वयं गास्यामः समूहगानम्। (vi) ………………………………. भवती अपि।
अध्यापिका – (vii) ……………………………….! अहम् अपि गास्यामि। गीतं किम् अस्ति ? किं वाद्ययन्त्राणाम् अपि (viii) ………………………………. अस्ति।
बालाः – वाद्ययन्त्राणि यदि सन्ति, शोभनम्। अन्यथा एतानि विना एव गास्यामः। गीतं तु ‘पोङ्गल’ इति उत्सवेन सम्बद्धम् अस्ति।
अध्यापिका – एवं ! तदा गायामः।
बालाः – (सस्वरं गायन्ति)
अथवा
अधः चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया काकस्य चातुर्यम्’ इति कथां लिखत।
मञ्जूषा – एकः काकः, पिपासितः, घटे, न्यूनं जलं, प्रस्तर – खण्डान्, उपरि आगच्छति, पिपासा शान्ता।
RBSE 10th Sanskrit Board Model Paper 8 with Answers 1
उत्तर :
अध्यापिका – बालाः! किं भवन्तः किञ्चित् प्रष्टुम् इच्छन्ति ?
बालाः – महोदये! वयं तु गातुम् इच्छामः।
अध्यापिका – गातुम् इच्छन्ति! परन्तु अहं तु गातुम् न समर्था।
बालाः – महोदये! वयं गास्यामः समूहगानम्। यदि भवती अपि।
अध्यापिका – शोभनम्! अहम् अपि गास्यामि। गीतं किम् अस्ति? किं वाद्ययन्त्राणाम् अपि आवश्यकता अस्ति ?
बालाः – वाद्ययन्त्राणि यदि सन्ति, शोभनम्। अन्यथा एतानि विना एव गास्यामः। गीतं तु ‘पोङ्गलः’ इति उत्सवेन सम्बद्धम् अस्ति।
अध्यापिका – एवम्! तदा गायामः। बालाः – (सस्वरं गायन्ति)।
अथवा

  • एकदा अत्यन्तपिपासितः एकः काकः जलं पातुम् इतस्ततः गच्छति।
  • भ्रमता तेन एकः घटः दृष्टः।
  • घटे न्यूनं जलम् आसीत्।
  • सः मनसि विचार्य एकैकशः प्रस्तरखण्डान् आनयति घटे च पातयति।
  • तेन जलं शनैः शनैः उपरि आगच्छति।
  • एवं तस्य पिपासा शान्ता भवति।

RBSE Solutions

प्रश्न 23.
अधोलिखितेषु षड्सु वाक्येषु केषाञ्चन चतुर्णां वाक्यानां संस्कृतेन अनुवादं कुरुत
(1) बालक पाठ याद करता है।
(2) किसान बकरी ले जाता है।
(3) तुम पाठ पढ़ते हो।
(4) तुम क्या देखते हो?
(5) तुम कब जाते हो?
(6) तुम दोनों चित्र देते हो।
उत्तर :
(1) बालकः पाठं स्मरति।
(2) कृषक: अजां नयति।
(3) त्वं पाठं स्मरसि।
(4) त्वं किं पश्यसि?
(5) त्वं कदा गच्छसि?
(6) युवां चित्रं यच्छथः।

Share this:

  • Click to share on WhatsApp (Opens in new window)
  • Click to share on Twitter (Opens in new window)
  • Click to share on Facebook (Opens in new window)

Related

Filed Under: Model Papers

Reader Interactions

Leave a Reply Cancel reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Primary Sidebar

Recent Posts

  • RBSE Class 5 Hindi रचना पत्र लेखन
  • RBSE Solutions for Class 9 Science Chapter 2 पदार्थ की संरचना एवं अणु
  • RBSE Solutions for Class 5 Hindi परिवेशीय सजगता
  • RBSE Solutions for Class 5 Hindi Chapter 14 स्वर्ण नगरी की सैर
  • RBSE Solutions for Class 5 Hindi Chapter 17 चुनाव प्रक्रिया कब, क्या व कैसे?
  • RBSE Class 5 Hindi व्याकरण
  • RBSE Solutions for Class 5 Hindi Chapter 16 दृढ़ निश्चयी सरदार
  • RBSE for Class 5 English Vocabulary One Word
  • RBSE Solutions for Class 5 Environmental Studies Manachitr
  • RBSE Solutions for Class 9 Maths Chapter 1 वैदिक गणित Additional Questions
  • RBSE Class 5 English Vocabulary Road Safety

Footer

RBSE Solutions for Class 12
RBSE Solutions for Class 11
RBSE Solutions for Class 10
RBSE Solutions for Class 9
RBSE Solutions for Class 8
RBSE Solutions for Class 7
RBSE Solutions for Class 6
RBSE Solutions for Class 5
RBSE Solutions for Class 12 Maths
RBSE Solutions for Class 11 Maths
RBSE Solutions for Class 10 Maths
RBSE Solutions for Class 9 Maths
RBSE Solutions for Class 8 Maths
RBSE Solutions for Class 7 Maths
RBSE Solutions for Class 6 Maths
RBSE Solutions for Class 5 Maths
RBSE Class 11 Political Science Notes
RBSE Class 11 Geography Notes
RBSE Class 11 History Notes

Copyright © 2025 RBSE Solutions

 

Loading Comments...