• Skip to main content
  • Skip to secondary menu
  • Skip to primary sidebar
  • Skip to footer
  • RBSE Model Papers
    • RBSE Class 12th Board Model Papers 2022
    • RBSE Class 10th Board Model Papers 2022
    • RBSE Class 8th Board Model Papers 2022
    • RBSE Class 5th Board Model Papers 2022
  • RBSE Books
  • RBSE Solutions for Class 10
    • RBSE Solutions for Class 10 Maths
    • RBSE Solutions for Class 10 Science
    • RBSE Solutions for Class 10 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 10 English First Flight & Footprints without Feet
    • RBSE Solutions for Class 10 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 10 Sanskrit
    • RBSE Solutions for Class 10 Rajasthan Adhyayan
    • RBSE Solutions for Class 10 Physical Education
  • RBSE Solutions for Class 9
    • RBSE Solutions for Class 9 Maths
    • RBSE Solutions for Class 9 Science
    • RBSE Solutions for Class 9 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 9 English
    • RBSE Solutions for Class 9 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 9 Sanskrit
    • RBSE Solutions for Class 9 Rajasthan Adhyayan
    • RBSE Solutions for Class 9 Physical Education
    • RBSE Solutions for Class 9 Information Technology
  • RBSE Solutions for Class 8
    • RBSE Solutions for Class 8 Maths
    • RBSE Solutions for Class 8 Science
    • RBSE Solutions for Class 8 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 8 English
    • RBSE Solutions for Class 8 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit
    • RBSE Solutions

RBSE Solutions

Rajasthan Board Textbook Solutions for Class 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 and 12

  • RBSE Solutions for Class 7
    • RBSE Solutions for Class 7 Maths
    • RBSE Solutions for Class 7 Science
    • RBSE Solutions for Class 7 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 7 English
    • RBSE Solutions for Class 7 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 7 Sanskrit
  • RBSE Solutions for Class 6
    • RBSE Solutions for Class 6 Maths
    • RBSE Solutions for Class 6 Science
    • RBSE Solutions for Class 6 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 6 English
    • RBSE Solutions for Class 6 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 6 Sanskrit
  • RBSE Solutions for Class 5
    • RBSE Solutions for Class 5 Maths
    • RBSE Solutions for Class 5 Environmental Studies
    • RBSE Solutions for Class 5 English
    • RBSE Solutions for Class 5 Hindi
  • RBSE Solutions Class 12
    • RBSE Solutions for Class 12 Maths
    • RBSE Solutions for Class 12 Physics
    • RBSE Solutions for Class 12 Chemistry
    • RBSE Solutions for Class 12 Biology
    • RBSE Solutions for Class 12 English
    • RBSE Solutions for Class 12 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 12 Sanskrit
  • RBSE Class 11

RBSE Solutions for Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 13 सञ्चारसाधनानां विकासः

June 7, 2019 by Safia Leave a Comment

Rajasthan Board RBSE Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 13 सञ्चारसाधनानां विकासः

RBSE Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 13 पाठ्य-पुस्तकस्य अभ्यास प्रश्नोत्तराणि

RBSE Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 13 वस्तुनिष्ठप्रश्नाः

प्रश्न 1.
मानवसभ्यतायाः प्रारम्भकाले भावप्रेषणाय प्रयोगो
भवति स्म।
(क) अणुसन्देशानां
(ख) संकेतानां
(ग) समाचारपत्राणां
(घ) संगणकानां
उत्तराणि:
(ख) संकेतानां

प्रश्न 2.
जनाः दूरस्थजनेभ्यः केन माध्यमेन सन्देशं प्रेषयन्ति स्म
(क) दूतमाध्यमेन
(ख) अश्वारूढः दूतैः
(ग) कपोतैः
(घ) उपर्युक्तसमस्तमाध्यमैः
उत्तराणि:
(घ) उपर्युक्तसमस्तमाध्यमैः

प्रश्न 3.
दूरदर्शनेन छात्राणां कृते विशेषोपयोगिनः भवन्ति
(क) ज्ञानवर्धककार्यक्रमा:
(ख) मनोरंजककार्यक्रमाः
(ग) हास्यकार्यक्रमाः
(घ) समाचारकार्यक्रमाः
उत्तराणि:
(क) ज्ञानवर्धक कार्यक्रमाः

प्रश्न 4.
सञ्चारसाधनेष्वपि कस्य आविष्कारः सर्वाधिक महत्त्वं
आवहति?
(क) संगणक यन्त्रस्य
(ख) अन्तर्जालस्य
(ग) दूरदर्शनस्य
(घ) टंकणयन्त्रस्य
उत्तराणि:
(ख) अन्तर्जालस्य

RBSE Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 13 अतिलघूत्तरात्मक प्रश्नाः

1. जनयोः जनानां मध्ये विचाराणां भावनानां सूचनानां वा विनिमय: ……………… कथ्यते।
2. भाषा एव ………………. प्रमुखं साधनमस्ति।
3. तन्तुसन्देशस्य आविष्कारस्तु संचारक्षेत्रे ………………. एवासीत्।
4. अन्तर्जालस्य माध्यमेन ………………. प्रवाहः एवागतः।
5. सञ्चारसाधनानां विकासेन ………………. परिकल्पना साक्षात् दृग्गोचरी भवति।
उत्तराणि:
1. संचार:
2. सञ्चारस्य
3. क्रान्तिजनक
4. सूचनानां
5. विश्वग्रामस्य

RBSE Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 13 लघूत्तरात्मक प्रश्नाः

प्रश्न 1.
किं नाम सञ्चारसाधनम्?
उत्तरम्:
जनानां मध्ये विचाराणां भावनानां सूचनानां वा विनिमयः सञ्चारः कथ्यते।

प्रश्न 2.
दूरदर्शनस्य छात्राणां कृते उपयोगितां कथं भवति?
उत्तरम्:
दूरदर्शने शिक्षाकार्यक्रमाः ज्ञानवर्धक कार्यक्रमाः च छात्राणां कृते विशेषोपयोगिनः भवन्ति।

प्रश्न 3.
तन्तुसन्देशस्य कः उपयोगः आसीत्?
उत्तरम्:
तन्तुंसन्देशेन क्षणमात्रिकेन कालेन संकेतभाषायां विविधाः संन्देशा: सुदूरेभ्य: स्थानेभ्य: प्रेष्यन्ते स्म।

प्रश्न 4.
दूरभाषस्य कः उपयोग:?
उत्तरम्:
आधुनिक युगे दूरभाषस्य उपयोग अत्यधिक अस्ति ?

प्रश्न 5.
चलदूरभाषस्य के लाभाः सन्ति?
उत्तरम्:
चल दूरभाषेनं दूरतरेभ्यः स्थानेभ्योऽपि सत्वरं सन्देश-प्रेषणं सम्भवति।

RBSE Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 13 निबन्धात्मकप्रश्नाः

प्रश्न 1.
प्राचीनकाले केषां सञ्चारसाधनानां प्रयोगः भवति स्म?
उत्तरम्:
प्राचीनकाले यदा भाषा विकसिता न अभवत् तदानीं भावप्रेषणाय ध्वनिचिह्नानां वा संकेतानां प्रयोगः भवति स्म। शनैः शनैः भाषा विकसिता अभवत्। तदा जना: भाषामाध्यमेन परस्परं सम्पर्क कुवन्ति स्म। भाषा एव सञ्चारस्य प्रमुखं साधनं आसीत्। जनाः दूरतरेभ्यः जनेभ्यः दूत माध्यमेन, दूतैः कपौतैः अश्वारूढः वा सन्देशं प्रेषयन्ति स्म। एतेषां एवं प्राचीनकाले सञ्चारसाधनानां प्रयोगः भवति स्म।

प्रश्न 2.
आधुनिकसञ्चारसाधनानि कानि इति विस्तरेण लिखत।
उत्तरम्:
आधुनिके युगे सञ्चारसाधनानां तीव्र विकासेन मानवजीवने आश्चर्यजनकं परिवर्तनं अभवत्। मुद्रणयन्त्राणां टंकण यन्त्राणां टंकणमुद्रण साधनानां विकासेन समाचार पत्र पत्रिकादीनां माध्यमेन सम्पूर्ण भूमण्डलस्य मनोभावाः वार्ता: च जानन्ति। विद्युधारितानां दूरदर्शनादियन्त्राणां सञ्चारसाधनानां विकासेन तीव्रताया वृद्धिं अभवत्। तन्तु सन्देशस्य आविष्कार: सञ्चारक्षेत्रे परिवर्तनजनकं आसीत्।

अल्पकालेन विद्युतयन्त्राणां सहायतया विभिन्नाः सन्देश: दूरेभ्यः स्थानेभ्य: प्रेष्यन्ते स्म। रेडियो ध्वनिमुद्रणयन्त्रं, मुद्रणयन्त्राणि ध्वनिमुद्रिका, सान्द्रमुद्रिका, चित्रमुद्रिका, सञ्चित लेखिका, दूरभाषः चलदूरभाषः दूरदर्शन संगणकयन्त्रादीनां सञ्चारसाधनानां विकासः विस्तारेण अभवन्। दूरदर्शनेन छात्रा: शिक्षाकार्यक्रमान् ज्ञानवर्धक कार्यक्रमान् च पश्यन्ति। सञ्चारसाधनेषु अन्तर्जालस्य आविष्कारः अपि अभवत् यस्य सर्वाधिक महत्त्वं अस्ति।

प्रश्न 3.
संगणकयन्त्रविषये संक्षिप्ततया टिप्पणी लेखनीया।
उत्तरम्:
संगणकयन्त्रस्य कार्यक्षमता पूर्ण अधिका च अस्ति। संगणकयन्त्रेण टंकणयन्त्रस्य गणकयन्त्रस्य दूरदर्शनस्य च सर्वाः विशेषताः एकत्रैव सन्ति। संगणके टंकणाय अक्षर कुञ्जिकापट्टः गणकसामर्थ्य दूरदर्शनयवनिका च सर्वाः सम्मिलिताः सन्ति। संगणके आदेशग्राहकः आदेशानुपालकः, संगणकमस्तिष्कं निर्देशसमूहः स्मृतिपटलः च इति पञ्चावयवात्मकमिदं अस्ति। अयम् यन्त्रम् महदुपकारकम् अस्ति।

प्रश्न 4.
अन्तर्जालस्य उपयोगितां वर्णयत।
उत्तरम्:
अन्तर्जालस्य माध्यमेन सूचनानां प्रवाहः आगतः जीवनस्य प्रत्येकस्मिन् क्षेत्रे प्रति गृहे च अस्य प्रयोगः भवति। समाचार पत्रं पठनाये आवेदन पत्रं पूरणीयं स्यात् वा परस्परं वार्ता करणीया अणुसन्देशः वा प्रेषणीय: स्यात् अन्तर्जालसेवा एव अस्ति। विशिष्टं ज्ञानं अपि अन्तर्जालमध्ये प्राप्नोति।

RBSE Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 13 व्याकरणात्मकप्रश्नाः

1. अधोलिखित पदेषु धातु-लकार-पुरुष-वचनानां निर्देशं कुरुत –
1. कथ्यते, 2. भवति, 3. कुर्वन्ति, 4. प्रेषयन्ति, 5. अभवत्, 6. प्रावर्तत्, 7. आसीत्, 8. अजायत, 9. आवहति, 10. आचरति.
उत्तरम्:
RBSE Solutions for Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 13 सञ्चारसाधनानां विकासः 1

2. अधोलिखितपदेषु शब्दविभक्तिवचनानां निर्देशं कुरुत –
1. जनानाम्, 2. सन्देशम्, 3. कपोतैः, 4. वार्ताः, 5. स्थानेभ्यः, 6. कार्याणि, 7. विविधेषु, 8. सूचनानां.
उत्तरम्:
RBSE Solutions for Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 13 सञ्चारसाधनानां विकासः 2

3. अधोलिखितपदेषु प्रत्ययस्य निर्देशनं कुरुत –
प्रारब्धा = प्र + आ + रभ् + क्त + टा
उत्तरम्:
गता = गम् + क्त (गम् धातु, क्त प्रत्यय)।
समाविष्ट = सम् + आ + विश् + क्त (सम्, आ = उपसर्ग)।
समपादयितुं = सम् + पाद् + णिच् + तुमुन्।
साधयितुम् = साध् + णिच् + तुमुन्।
करणीया = कृ + अनीयर्

4. अधोलिखितपदानाम् समास विग्रहम् कृत्वा समासस्य नाम निर्देशनं कुरुतसंचारसाधनम् = संचारस्य साधनम् – तत्पुरुषः भावप्रेषणाय, दूतमाध्यमेन, आदेशग्राहकः, प्रतिदिनम्।
उत्तरम्:
भावप्रेषणाय = भावनानां प्रेषणम् इति षष्ठी तत्पुरुष तस्मै इति भावप्रेषणाय। दूतमाध्यमेन = दूतस्य माध्यमेन इति; तेन प्रयुक्तः इति षष्ठी तत्पुरुष। आदेशग्राहकः। = आदेशस्य ग्राहकः इति षष्ठी तत्पुरुषः। प्रतिदिनम् = दिनं दिने प्रति इति प्रतिदिनम् अव्ययीभाव।

5. अधोलिखितपदानां सन्धि-विच्छेदं कुरुत|
उत्तरम्:
नासीत् = न + आसीत्। क्रान्तिरेव = क्रान्तिः + एव। एकत्रैव = एकत्र + एव। भवत्येकनीडम् = भवति + एकनीडम्। विस्तृतञ्च = विस्तृतम् + च।

6. अधोलिखित पदानां वचन परिवर्तनम् कुरुत
उत्तरम्:
कपोतैः = एकवचनम् = कपोतेन। दूतैः = एकवचनम् = दूतेन। एतैः = एकवचनम् = एतेन। टंकणयन्त्राणाम् = एकवचनम् = टंकणयन्त्रस्य। मनोभावः = एकवचनम् = मनोभावः। यवनिका = बहुवचनम् = यवनिकाः। अनेन = बहुवचनम् = एभिः।

7. अधोलिखितशब्दानामधारेण वाक्यनिर्माणं कुरुत|
उत्तरम्:
शनैः शनैः-कालो गच्छति। सत्वरं- सत्वरं त्वम् विद्यालयं गच्छ। अपितु-न केवलः रामः एव अपितु सुरेशः अपि आपणं गमिष्यति। अद्यत्वे = अद्यत्वे सदाचारस्य लोपो जातः। प्रतिदिनम् = सः प्रतिदिनम् प्रात:काले भ्रमणं करोति।

8. अधोलिखितपदेषु उपसर्गनिर्देशनम् कुरुत
उत्तरम्:
प्रयुज्यते = प्र, प्रवर्तत = प्र, अ, अवलोक्यते = अव, सम्भवति = सम्, समाविष्ट = सम्, आ, आवहति = आ, आचरति = आ, उपकरोति = उप।

RBSE Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 13 अन्य महत्वपूर्ण प्रश्नोत्तराणि

अधोलिखित प्रश्नान् संस्कृत भाषया पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
संचारः किं कथ्यते?
उत्तरम्:
जनयोः जनानां वा मध्ये विचाराणां भावनानां सूचनानां वा विनिमयः संचारः कथ्यते।

प्रश्न 2.
जनाः कस्य माध्यमे परस्परं भावसम्प्रेषणं कुर्वन्ति?
उत्तरम्:
जनाः भाषा माध्यमेन परस्परं भाव सम्प्रेषणं कुर्वन्ति।

प्रश्न 3.
संचारस्य प्रमुख साधनं किं आसीतू?
उत्तरम्:
साञ्चारस्य प्रमुखं साधनं भाषा एव आसीत्।

प्रश्न 4.
प्राचीन सञ्चारसाधनेषु के दोषा आसन?
उत्तरम्:
प्राचीन सञ्चारसाधनैः सन्देश प्रेषणे महान् काल: अपेक्षितो भवति स्म।

प्रश्न 5.
आधुनिके युगे कस्यां क्रान्तिकारि परिवर्तन प्रतिदिनमवलोक्यते?
उत्तरम्:
आधुनिके युगे सञ्चार प्रौद्योगिक्यां क्रान्तिकारिपरिवर्तनमवलोक्यते।

प्रश्न 6.
क्षणमात्रिकेन एव कालेन कथं विविधाः सन्देशाः सुदूरेभ्यः स्थानेभ्यः प्रेष्यन्ते।
उत्तरम्:
क्षणमात्रिकेन एव कालेन विद्युत्यन्त्राणां सहायताया सङ्केतभाषया च विविधाः सन्देशाः सुदूरेभ्यः स्थानेभ्यः प्रेष्यन्ते।

प्रश्न 7.
विश्वस्य मनोभावाः किं मध्यमेन पठितुं शक्यन्ते?
उत्तरम्:
विश्वस्य मनोभावाः मुद्रित पुस्तकानां समाचारपत्र-पत्रिकादीनां च माध्यमेन पठितुं शक्यन्ते।।

प्रश्न 8.
दूरदर्शनादियन्त्राणां विकासेन किं परिवर्तनमभवत्?
उत्तरम्:
दूरदर्शनादियन्त्राणां विकासेन सञ्चार साधनानां तीव्रता वृद्धिं गता।

प्रश्न 9.
दूरदर्शन-कार्यक्रमाः कथनुपयोगिनः भवन्ति?
उत्तरम्:
दूरदर्शन कार्यक्रमा विशेषतः छात्राणां कृते उपयोगिनः ज्ञानवर्धकाः च भवन्ति।।

प्रश्न 10.
सञ्चार-साधनानां विकासेन कस्य परिकल्पना साक्षात् दृग्गोचरी भवति।
उत्तरम्:
सञ्चार-साधनानां विकासेन विश्वग्रामस्य परिकल्पना साक्षात् दृग्गोचरी भवति।

स्थूलाक्षर पदानि आधृत्य प्रश्न-निर्माणं कुरुत –

प्रश्न 1.
सञ्चार साधनानां प्रयोगः मानवसभ्यतायाः विकासस्य परिचायकः अस्ति।
उत्तरम्:
सञ्चार साधनानां प्रयोगः कस्य परिचायक:?

प्रश्न 2.
अन्तर्जालमध्ये गति: अप्रतिमा अप्रतिहता च भवति।
उत्तरम्:
अन्तर्जालमध्ये गतिः कीदृशी भवति?

प्रश्न 3.
जीवनस्य प्रत्येकस्मिन् क्षेत्रे अन्तर्जालस्य प्रवेशोऽभवत्।
उत्तरम्:
जीवनस्य प्रत्येकस्मिन् क्षेत्रे कस्य प्रवेशोऽभवत्।

प्रश्न 4.
सङ्गणकस्य पञ्चावयवाः भवन्ति।
उत्तरम्:
सङ्गणकस्य कति अवयवा भवन्ति?

प्रश्न 5.
जनाः भाषा माध्यमेन सम्पर्क कुर्वन्ति।
उत्तरम्:
जनाः भाषा माध्यमेन किं कुर्वन्ति?

पाठ परिचय

प्रस्तुत पाठ प्राचीनकाल से प्रारम्भ करके इस समय तक के संचार साधनों के विकास को प्रस्तुत करता है। इस पाठ के पढ़ने से छात्र संचार साधनों के दैनिक जीवन में उपयोग और महत्त्व को जान सकते हैं।

शब्दार्थ एवं हिन्दी-अनुवाद

1. जनयोः जनानां …………………………………. उपयोगयोग्या च वर्तते।

शब्दार्थाः-जनयोः = दो मनुष्यों के। भावनानां = भावों के समूह। विनिमयः = आदान-प्रदान। भावप्रेषणम् = भावों का सम्प्रेषण। संचारस्य = भावना भेजने का। दूरस्थजनेभ्यः = दूर स्थित मनुष्यों के लिए। अश्वारूढः = घुड़सवारों द्वारा। दूतैः = दूतों के द्वारा। कपोतैः = कबूतरों द्वारा। पक्षिभिः = पक्षियों द्वारा। परमेतैः = थोड़े द्वारा।

हिन्दी अनुवाद-दो मनुष्यों अथवा बहुत से मनुष्यों के बीच में भावनाओं या सूचनाओं का देना, प्राप्त करना संचार कहा जाता है। विचारों का, भावनाओं का अथवा सूचनाओं का आपस में आदान-प्रदान करने के लिए जो साधन प्रयोग होता है वह सञ्चार साधन होता है। मानव सभ्यता के प्रारम्भ काल में जब भाषा विकसित नहीं थी (अर्थात् भाषा का विकास नहीं हुआ था) उस समय भावों को भेजने के लिए संकेत (इशारे, चिह्न), आवाज चिह्नों का प्रयोग होता था। धीरे-धीरे भाषा का विकास हुआ। मनुष्य भाषा के माध्यम से आपस में सम्पर्क अथवा भावनाएँ भेजते थे। भाषा ही सञ्चार का मुख्य साधन थी। मनुष्य दूर स्थित मनुष्यों के लिए, दूत के माध्यम से घुड़सवारदूतों द्वारा, कबूतरों द्वारा अथवा अन्य दूसरे पक्षियों द्वारा समाचार भेजते थे। थोड़े (सीमित) सञ्चार साधनों द्वारा समाचार भेजने में अधिक समय अपेक्षित होता था। बाद के समय में पत्र (चिठ्ठी) व्यवस्था प्रारम्भ हुई जो इस समय तक सफल उपयोग करने योग्य है।

2. परमाधुनिके युगे …………………………………. प्रेष्यन्ते स्म।

शब्दार्थाः-विस्मयकरा = विस्मित करने वाली। टंकण यन्त्रम् = टाईप करने वाले यन्त्र। मुद्रण यंत्राणां = छापाखाना। विद्युत् मूलकानां = बिजली पर आधारित। तन्तु सन्देशस्य = टेलीग्राम। क्षणमात्रिकेन = बहुत थोड़े समय से।

हिन्दी अनुवाद-आधुनिक युग में सञ्चार साधनों के विकास ने मानव जीवन में एक आश्चर्यजनक परिवर्तन कर दिया-टाइप करने के साधनों का, टाइप करने वाले यन्त्रों का और छापाखानों के विकास से छपी हुई पुस्तकों के और समाचार-पत्र पत्रिकाओं आदि के माध्यम से सम्पूर्ण संसार के मनोभावों और वार्ता को पढ़ने के लिए समर्थ है। (अर्थात् पढ़ सकते हैं।) बिजली पर आधारित समाचार साधनों के दूरदर्शन आदि यन्त्रों के विकास से सञ्चार साधनों की तीव्रता से वृद्धि हुई है। टेलीग्राम का आविष्कार तो संचार क्षेत्र में परिवर्तनजनक ही था। क्षणमात्र समय से ही बिजली के यन्त्रों की सहायता से और संकेत भाषा से अनेक समाचार अपेक्षाकृत अधिक दूर स्थानों के लिए भेजते थे।

3. आधुनिकेऽस्मिन् …………………………………. विशेषोपयोगिनः भवन्ति।

शब्दार्थाः-प्रोद्यौगिक्यां = तकनीक में। अवलोक्यते = देखा जाता है। रेडियो ध्वनिमुद्रण यन्त्र = (TAPRECORDER) रेडियो की आवाज ग्रहण करने वाला। सांद्रमुद्रिका = सी०डी०। सञ्चितलेखिका = पेन ड्राइव। चलदूरभाषः = मोबाइल। दूरदर्शनसंगणकयन्त्रादीनां = कम्प्यूटर (COMPUTERS)। भृशं = बहुत अधिक। यैः = जिनके द्वारा। दूरतरेभ्यः = अपेक्षा कृत अधिक दूर।

हिन्दी-अनुवाद-इस आधुनिक युग में तो सञ्चार तकनीकी में क्रान्तिकारी परिवर्तन प्रतिदिन देखा जा रहा है। रेडियो की आवाज को ग्रहण करने वाला, छपाई यन्त्र, ध्वनिमुद्रिका, सान्द्रमुद्रिका (सी०डी०), चित्रमुद्रिका (D.V.D.), पेन ड्राइव (संचित लेखिका) टेलीफोन, मोबाइल, कम्प्यूटर आदि के सञ्चार साधनों को बहुत अधिक विस्तार हुआ है। जिनके द्वारा अधिक दूर के स्थानों को भी शीघ्र सन्देश भेजना सम्भव होता है। दूरदर्शन में शिक्षा कार्यक्रम, ज्ञान को बढ़ाने वाले कार्यक्रम छात्रों के लिये विशेष उपयोगी होते हैं।

4. अन्यसञ्चारसाधनानामपेक्षया …………………………………. सम्पादयितुं शक्यन्ते।

शब्दार्थाः-संगणकयन्त्रस्य = कम्प्यूटर (कम्प्यूटर यन्त्र के)। अधिका = अधिकं (अधिक)। समाविष्टाः = सम्मिलितं (शामिल)। स्मृतिपटलश्च = स्मृति (यादगारे)। पञ्चावयवात्मकं = पञ्चभागात्मकं (पाँच अंगों वाला)। अत्यल्पकाले = क्षणमात्रे (अत्यन्त थोड़े समय में)। सारल्येन = सरलतया (आसानी से)। सौविध्येन = सुविधापूर्वकं (सुविधा से)। साफल्येन = सफलतया (सफलतापूर्वक)। सम्पादयितुं = पूर्णकर्तुम् (पूरा करने के लिए)।

हिन्दी-अनुवाद-दूसरे संचार साधनों की अपेक्षा कम्प्यूटर की कार्य करने की क्षमता पूर्ण और अधिक है। कम्प्यूटर से टाइप करने के यन्त्र की, कैल्कुलेटर की और दूरदर्शन की सभी विशेषता एक स्थान पर ही आत्मसात् की गई है। कम्प्यूटर में टाइप के लिए अक्षर कुन्जी; गणक सामर्थ्य के लिए मोनीटर सम्मिलित होते हैं। आदेश ग्रहण करने वाला (INPUT) आदेश पालन करने वाला (OUTPUT) कम्प्यूटर मस्तिष्क (PROCESSOR) निर्देश झुन्ड (PROGRAM MES) और स्मृतिपटले (MEMORY) प्रायः पाँच अंगों वाला यह यन्त्र महान उपकारक और सुविधाजनक है। मानव जीवन के प्रत्येक क्षेत्र में इससे थोड़े समय में ही सभी कार्य सरलता से और सुविधा से सफलतापूर्वक पूरे किये जा सकते हैं।

5. स्वेष्टजनैः सह …………………………………. महत्त्वपूर्णं साधनमस्ति।

शब्दार्थाः-स्वेष्टजनैः = अपने मनुष्यों से। साधयितुं = साधने के लिए। इदानीन्तनस्य = आजकल का। दृश्यते = देखा जाता है। अपूर्वः = पहले नहीं। प्रारब्धः = शुरू हुआ। उपकरोति = उपकार करता है।

हिन्दी-अनुवाद-प्रिय मनुष्यों के साथ बातचीत करने के लिए और शीघ्र से शीघ्र सम्पर्क साधने के लिए वैज्ञानिकों द्वारा आविष्कार किया गया टेलीफोन आजकल के युग का महत्त्वपूर्ण सञ्चार साधन है। इसका प्रयोग न केवल सामाजिक व्यवहार में अपितु व्यापारिक क्षेत्र में भी इसका बहुत प्रयोग देखा जाता है। टेलीफोन के क्षेत्र में ही चलदूरवाणी (मोबाईल) के आने से केवल सञ्चार में नहीं अपितु शिक्षा क्षेत्र, विज्ञान के क्षेत्र और वाणिज्य जगत में अपूर्व कोई नया युग ही प्रारम्भ हो गया है। चलदूरवाणी तो मनुष्य के हाथ में छोटे कम्प्यूटर की तरह कार्य करता है और अनेक क्षेत्रों में मनुष्यों का उपकार करता है। हाथ में गया हुआ यह छोटा यन्त्र न केवल सञ्चार साधन जैसा अपितु अनेक कार्य देखने का भी महत्त्वपूर्ण साधन है।

6. सञ्चारसाधनेष्वपि …………………………………. अधिगन्तुं शक्यते।

शब्दार्थाः-अन्तर्जालस्य = इन्टरनेट (INTERNET) के। पठनीयं = पढ़ने के लिए। अन्वेषणीयं = खोज करने के लिए। अणुसन्देश = ई-मेल। पूरणीयं = पूरा करने के लिए। अद्यत्वे = आज। शिष्टं = अच्छा। श्रव्यदृश्यरूपेण = देखने-सुनने के रूप से। अधिगन्तुं = प्राप्त करने के लिए।

हिन्दी-अनुवाद-संञ्चार के साधनों में भी इण्टरनेट का आविष्कार सबसे अधिक महत्त्व का नेतृत्व करता है। इण्टरनेट के माध्यम से सूचनाओं का प्रवाह ही आ गया है। जीवन के प्रत्येक क्षेत्र में और प्रत्येक घर में इण्टरनेट का प्रवेश हुआ है। समाचारपत्र पढ़ना हो अथवा प्रार्थना पत्र देना हो या कोई भी दुर्लभ पुस्तक की खोज करनी हो अथवा परस्पर वार्तालाप करना अथवा लघु सन्देश (Email) भेजना हो तो आजकल अन्तर्जाल सेवा ही एकमात्र आश्रय है। इण्टरनेट के मध्य में चाल बेजोड़ और अप्रतिहत होती है। सर्वश्रेष्ठ और विशेष रूप से व्यवस्थित ज्ञान लिखित रूप से अथवा सुनने-देखने के रूप में इण्टरनेट में प्राप्त कर सकते हैं।

7. अन्तर्जालाधारितसंगणक …………………………………. करणीय इति।

शब्दार्थाः-परिलक्ष्यते = देखा जाता है। उत्कर्षोऽभवत् = विकास हुआ। विश्वग्रामस्य = विश्वरूपी गाँव की। प्रयोगेन = प्रयोग से। सीमारहिततायाः = सीमा न होने का। दृग्गोचरी = नेत्रों से दिखायी देने वाली। परिचायकोऽस्ति = परिचय कराने वाला है। सावधानतया = सावधानी से। करणीय = करना चाहिए।

हिन्दी-अनुवाद-इण्टरनेट में स्थित कम्प्यूटर यन्त्रों के प्रयोग से विज्ञान क्षेत्र में, शिक्षा के क्षेत्र में और आर्थिक कार्यों के क्षेत्र में उन्नति हुई है। सम्पूर्ण संसार में कोई सीमा न होने की स्थिति उत्पन्न हो गयी है। सञ्चार साधनों के विकास से विश्वरूपी ग्राम की कल्पना साक्षात् दृष्टिगोचर होती है अर्थात् दिखायी देती है। यह वैदिक कथन है, जहाँ संसार एक घोंसले की तरह प्रत्यक्ष दिखायी देता है। सञ्चार साधनों के विकास से प्रायः जीवन के सभी क्षेत्रों में प्रभाव देखा जाता है। सञ्चार के पारम्पारिक साधनों के साथ बिजली पर आधारित वैज्ञानिकों के सञ्चार साधनों का प्रयोग मानव सभ्यता के विकास का परिचायक है। सञ्चार क्षेत्र में प्रतिदिन उत्पन्न होने वाले नये आविष्कारों से प्रतीत होता है। यह क्षेत्र इससे भी (अधिक) विशाल और विकसित होने के योग्य है। लेकिन हमें सावधानी से उन साधनों का प्रयोग मानव कल्याण के लिए ही करना चाहिए।

RBSE Solutions for Class 9 Sanskrit 

Share this:

  • Click to share on WhatsApp (Opens in new window)
  • Click to share on Twitter (Opens in new window)
  • Click to share on Facebook (Opens in new window)

Related

Filed Under: Class 9 Tagged With: RBSE Solutions for Class 9 Sanskrit सरसा Chapter 13 सञ्चारसाधनानां विकासः

Reader Interactions

Leave a Reply Cancel reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Primary Sidebar

Recent Posts

  • RBSE Solutions for Class 6 Maths Chapter 6 Decimal Numbers Additional Questions
  • RBSE Solutions for Class 11 Psychology in Hindi Medium & English Medium
  • RBSE Solutions for Class 11 Geography in Hindi Medium & English Medium
  • RBSE Solutions for Class 3 Hindi
  • RBSE Solutions for Class 3 English Let’s Learn English
  • RBSE Solutions for Class 3 EVS पर्यावरण अध्ययन अपना परिवेश in Hindi Medium & English Medium
  • RBSE Solutions for Class 3 Maths in Hindi Medium & English Medium
  • RBSE Solutions for Class 3 in Hindi Medium & English Medium
  • RBSE Solutions for Class 4 Hindi
  • RBSE Solutions for Class 4 English Let’s Learn English
  • RBSE Solutions for Class 4 EVS पर्यावरण अध्ययन अपना परिवेश in Hindi Medium & English Medium

Footer

RBSE Solutions for Class 12
RBSE Solutions for Class 11
RBSE Solutions for Class 10
RBSE Solutions for Class 9
RBSE Solutions for Class 8
RBSE Solutions for Class 7
RBSE Solutions for Class 6
RBSE Solutions for Class 5
RBSE Solutions for Class 12 Maths
RBSE Solutions for Class 11 Maths
RBSE Solutions for Class 10 Maths
RBSE Solutions for Class 9 Maths
RBSE Solutions for Class 8 Maths
RBSE Solutions for Class 7 Maths
RBSE Solutions for Class 6 Maths
RBSE Solutions for Class 5 Maths
RBSE Class 11 Political Science Notes
RBSE Class 11 Geography Notes
RBSE Class 11 History Notes

Copyright © 2023 RBSE Solutions

 

Loading Comments...