• Skip to main content
  • Skip to secondary menu
  • Skip to primary sidebar
  • Skip to footer
  • RBSE Model Papers
    • RBSE Class 12th Board Model Papers 2022
    • RBSE Class 10th Board Model Papers 2022
    • RBSE Class 8th Board Model Papers 2022
    • RBSE Class 5th Board Model Papers 2022
  • RBSE Books
  • RBSE Solutions for Class 10
    • RBSE Solutions for Class 10 Maths
    • RBSE Solutions for Class 10 Science
    • RBSE Solutions for Class 10 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 10 English First Flight & Footprints without Feet
    • RBSE Solutions for Class 10 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 10 Sanskrit
    • RBSE Solutions for Class 10 Rajasthan Adhyayan
    • RBSE Solutions for Class 10 Physical Education
  • RBSE Solutions for Class 9
    • RBSE Solutions for Class 9 Maths
    • RBSE Solutions for Class 9 Science
    • RBSE Solutions for Class 9 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 9 English
    • RBSE Solutions for Class 9 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 9 Sanskrit
    • RBSE Solutions for Class 9 Rajasthan Adhyayan
    • RBSE Solutions for Class 9 Physical Education
    • RBSE Solutions for Class 9 Information Technology
  • RBSE Solutions for Class 8
    • RBSE Solutions for Class 8 Maths
    • RBSE Solutions for Class 8 Science
    • RBSE Solutions for Class 8 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 8 English
    • RBSE Solutions for Class 8 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit
    • RBSE Solutions

RBSE Solutions

Rajasthan Board Textbook Solutions for Class 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 and 12

  • RBSE Solutions for Class 7
    • RBSE Solutions for Class 7 Maths
    • RBSE Solutions for Class 7 Science
    • RBSE Solutions for Class 7 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 7 English
    • RBSE Solutions for Class 7 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 7 Sanskrit
  • RBSE Solutions for Class 6
    • RBSE Solutions for Class 6 Maths
    • RBSE Solutions for Class 6 Science
    • RBSE Solutions for Class 6 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 6 English
    • RBSE Solutions for Class 6 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 6 Sanskrit
  • RBSE Solutions for Class 5
    • RBSE Solutions for Class 5 Maths
    • RBSE Solutions for Class 5 Environmental Studies
    • RBSE Solutions for Class 5 English
    • RBSE Solutions for Class 5 Hindi
  • RBSE Solutions Class 12
    • RBSE Solutions for Class 12 Maths
    • RBSE Solutions for Class 12 Physics
    • RBSE Solutions for Class 12 Chemistry
    • RBSE Solutions for Class 12 Biology
    • RBSE Solutions for Class 12 English
    • RBSE Solutions for Class 12 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 12 Sanskrit
  • RBSE Class 11

RBSE 10th Sanskrit Model Paper Set 3 with Answers

March 28, 2022 by Prasanna Leave a Comment

Students must start practicing the questions from RBSE 10th Sanskrit Model Papers Set 3 with Answers provided here.

RBSE 10th Sanskrit Model Paper Set 3 with Answers

समय : 2 घण्टा 45 मिनट
पूर्णाक : 80

परीक्षार्थिभ्यः सामान्यनिर्देशाः

  • परीक्षार्थिभ्यः सर्वप्रथमं स्वप्रश्नपत्रोपरि नामाङ्क: अनिवार्यतः लेख्यः।
  • सर्वे प्रश्नाः अनिवार्याः।
  • प्रत्येकस्य प्रश्नस्योत्तरं उत्तरपुस्तिकायामेव देयम्।
  • प्रत्येकस्य प्रश्नभागस्य उत्तरं क्रमानुसारमेकत्रैव लेखितव्यम्।
  • प्रश्नानां अंकभाराणि निम्नानुसाराणि सन्ति: –
खण्ड प्रश्नों की संख्या अंक प्रत्येक कुल अंक भार
खण्ड-अ 1(i से xii) 2 (i से vi) 3 (i से xii) = 30 1 30
खण्ड-ब 4 से 16 = 13 2 26
खण्ड-स 17 से 20 = 4 3 12
खण्ड-द 21 से 23 = 3 4 12

RBSE Solutions

खण्ड – अ

प्रश्न 1.
अधोलिखित प्रश्नानां उचित विकल्पं चिनुत –

(i) सर्वदा सर्वकार्येषु का बलवती
(अ) बुद्धिः
(ब) बुद्धिमती
(स) व्याघ्रमारी
(द) बुद्धिमान्
उत्तर :
(अ) बुद्धिः

(ii) कस्य पादध्वनिना अतिथिः प्रबुद्ध?
(अ) अभियुक्त
(ब) रक्षापुरुष
(स) आरक्षी
(द) चौरस्य
उत्तर :
(द) चौरस्य

(iii) न्यायाधीशः कं निर्दोषम् अमन्यत्
(अ) आरक्षीम्
(ब) रक्षा पुरुषम्
(स) नागरिकम्
(द) अतिथिम्
उत्तर :
(द) अतिथिम्

RBSE Solutions

(iv) काकचेष्टः विद्यार्थी कीदृशः छात्रः मन्यते?
(अ) आदर्श छात्रः
(ब) सामान्य छात्रः
(स) विनयी छात्र:
(द) उद्दण्ड छात्रः
उत्तर :
(अ) आदर्श छात्रः

(v) दुर्बले सुते कस्याः अधिका कृपा भवति
(अ) पितुः
(ब) भ्रातुः
(स) भगिनी
(द) मातुः
उत्तर :
(द) मातुः

(vi) वयोऽनुरोधात् कः लालनीयः भवति –
(अ) शिशुजनः
(ब) वाल्मीकि:
(स) देवी
(द) रामम्
उत्तर :
(अ) शिशुजनः

RBSE Solutions

(vii) कै पुंभिः सर्वेषु ऋतुषु व्यायामः कर्त्तव्यः
(अ) व्याधयः
(ब) पुम्भिरात्माहितैषभि
(स) व्यायामाभिरतस्य
(द) व्यायामात्
उत्तर :
(ब) पुम्भिरात्माहितैषभि

(vii) गुणी किं वेत्ति
(अ) अगुणैः
(ब) सदाचारः
(स) धर्मः
(द) गुणम्
उत्तर :
(द) गुणम्

(ix) वायसः कस्य गुणं न वेत्ति
(अ) वसन्तस्य
(ब) फाल्गुनस्य
(स) शिशिरस्य
(द) ग्रीष्मस्य
उत्तर :
(अ) वसन्तस्य

RBSE Solutions

(x) अनिशं महानगर मध्ये किं प्रचलति
(अ) वाहन
(ब) जना
(स) पशुम्
(द) कालायासचक्रम्
उत्तर :
(द) कालायासचक्रम्

(xi) ‘अशनानि’ शब्दस्यार्थमस्ति
(अ) भोजनानि
(ब) जलम्
(स) अभक्ष्यम्
(द) नोचेत्
उत्तर :
(अ) भोजनानि

(xii) जवेन गन्तुः कोऽसमर्थः आसीत्
(अ) कामधेनुः
(ब) कृषक:
(स) सुराधिप
(द) बलीवर्द
उत्तर :
(द) बलीवर्द

RBSE Solutions

प्रश्न 2.
(क) समुचित विभक्ति प्रयोगेण रिक्तस्थानानि पूरयत
(i) धिक् .ये वेदान् न पठन्ति। (ब्राह्मण)
(ii) कालिदासः श्रेष्ठः (कवि)
उत्तर :
(i) ब्राह्मणान्,
(ii) कविषु।

(ख) कोष्ठके शब्दस्य समुचित रूप प्रयोगेण रिक्तस्थानानि पूरयत
(iii) तत् .अस्मात् मनोरथमभीष्टं साधयामि। (अस्मद्)
(iv) नृपः .क्रुध्यति। (दुर्जन)
उत्तर :
(iii) अहम्,
(iv) दुर्जनेभ्यः।

(ग) कोष्ठके प्रदत्त प्रकृति प्रत्ययाभ्यां पदं निर्माय वाक्य पूरयत
(v) सा अचिन्तयत्। (बुद्धि + मतुप् + ङीप्)
(vi) गुरुः। (वन्द् + अनीयर्)
उत्तर :
(v) बुद्धिमती,
(vi) वन्दनीयः।

RBSE Solutions

प्रश्न 3.
अधोलिखितं अपठित गद्यांशं पठित्वा एतदाधारित प्रश्नानाम् यथानिर्देशं उत्तर लिखत – (1 x 10 = 10)

आतङ्कवादः आधुनिक विश्वस्य गुरुतमा समस्या अस्ति। संसारस्य प्रत्येकं देशः आतङ्कवादेन येन केन प्रकारेण पीडितः अस्ति। आतङ्कवादः विनाशस्य सा लीला या विश्वं ग्रसितुं तत्परा अस्ति। आतङ्कवादेन विश्वस्य अनेकानि क्षेत्राणि रक्तविलिप्तानि सन्ति। अनेन अनेके निर्दोषाः जनाः प्राणान् अत्यजन्। महिलाः विधवाः जाताः। बालाश्च अनाथाः अभवन्। सर्वशक्तिमान् अमेरिकादेशोऽपि अनेन सन्तप्तः अस्ति। भारतदेशस्तु आतङ्कवादेन्य अनेकैः वर्षेः पीडितः वर्तते। आतङ्कवादस्य राक्षसस्य विनाशाय मिलित्वा एव प्रयत्नाः समाधेयांः अन्यथा एषा समस्या सुरसा मुखम् इव प्रतिदिनं वृद्धिं पास्यति।

(i) अस्य अनच्छेदस्य समचितं शीर्षकं लिखत।
(ii) आतङ्कवादः कीदृशी लीला अस्ति?
(iii) शान्तिप्रियैः देशैः आतङ्कवादस्य समस्या समाधानुं किं कर्त्तव्यम् ?
(iv) आतङ्कवादे के जनाः सम्मिलिताः भवन्ति?
(v) ‘ये स्वार्थपूर्तिम् इच्छन्ति’ अत्र ‘इच्छन्ति’ क्रियापदस्य कर्तृपदमस्ति।
(vi) विश्वस्य गुरुतरा समस्या अस्ति। अत्र ‘गुरुतमा’ इति पदं कस्य पदस्य विशेषणम्?
(vii) ‘अनेन सन्तप्तः अस्ति’ अत्र अनेन सर्वनाम पदं कस्मै प्रयुक्तम्।
(अ) विनाशेन
(ब) आतङ्कवादेन
(स) समस्यया
(द) पीडिता
(viii) लघुतमा’ इति पदस्य विलोमपदं गद्यांशेऽस्ति।
(ix) ‘गुरुतमा’ इति पदस्य हिन्दी अर्थः क?
(x) ‘अत्यजन्’ इति पदे लकार – पुरुष – वचनं लिखत।
उत्तर :
(i) आतङ्कवादः।
(ii) आतङ्कवादः विनाशस्य लीला या विश्वं ग्रसितुं तत्परा अस्ति।
(iii) सर्वेः मिलित्वा एव प्रयत्नाः समाधेयाः।
(iv) आतङ्कवादे तु एव जनाः सम्मिलिताः. ये स्वार्थपूर्ति कर्तुम् इच्छन्ति, संसारे च अशान्तेः वातावरणं द्रष्टुम् इच्छन्ति।
(v) ये
(vi) समस्यायाः
(vii) (स) समस्याया
(viii) गुरुतमा
(ix) सबसे बड़ी
(x) लङ्लकार, प्रथमपुरुष, बहुवचन।

RBSE Solutions

(xi – xii) अधोलिखित प्रश्नानां उत्तर :संस्कृत माध्यमेन लिखत
1. जरा कस्य सकाशं सहसा न समधिरोहति ?
अथवा
सुरभिः इन्द्रस्य प्रश्नस्य किम् उत्तरं ददाति?
उत्तर :
व्यायामाभिरतस्य सकाशं जरा सहसा न समधिरोहति। अथवा अहं तु पुत्रं शोचामि तेन रोदिमि।

2. वकः वन्यः जन्तूनां रक्षोपायाम् कथं चिन्तयितुं कथयति?
अथवा
कौतूहलेन रामः किम् अपृच्छत् ?
उत्तर :
अहं तु शीतले जलं बहुकालपर्यन्तम् अविचल: ध्यानमग्न स्थितप्रज्ञ इव स्थित्वा सर्वेषां रक्षायाः उपायान् चिन्तमिष्यामि। अथवा क्षत्रियकुलपितामहयोः सूर्यचन्द्रयोः को वा भवतो वंशस्य कर्ता ?

खण्ड – ब

लघूत्तरात्मक प्रश्नाः

प्रश्न 4.
अधोलिखितपदयोः सन्धिविच्छेदं कृत्वा संधेः नामापि लिखत : (1 + 1 = 2)
स्वस्थो, यज्जलद
उत्तर :
स्वस्थः + जातः (विसर्ग-उत्व), यत् + जलद (हल-श्चुत्व)।

प्रश्न 5.
अधोलिखितपदयोः सन्धि कृत्वा संधेः नामापि लिखत : (1 + 1 = 2)
अस्मद् + जन, सरः + त्वयि
उत्तर :
अस्मज्जन (हल्-श्चुत्व), सरस्त्वयि (विसर्ग-सत्व)।

RBSE Solutions

प्रश्न 6.
अधोलिखित रेखांकित पदयोः समस्तपदानां विग्रहं कृत्वा समासस्य नामापि लिखत : (1 + 1 = 2)
(क) उद्याने कृष्णसर्प निवसति।
(ख) अत्र शिवकेशवौ स्तः।
उत्तर :
(क) कृष्ण:+च असौ सर्पः (कर्मधारय समास)।
(ख) शिवः केशवश्च (द्वन्द्व समास)

प्रश्न 7.
अधोलिखित रेखांकित पदयोः विग्रहपदानां समासं कृत्वा समासस्य नामापि लिखत : (1 + 1 = 2)
(क) कज्जलम् इव मलिनम् धूमं मुञ्चति।
(ख) स च शीते वसन्ते च तेषां पथ्यतमः स्मृतः।
उत्तर :
(क) कज्जलमलिनं (कर्मधारय समास)।
(ख) शीतिवसन्तयोः (द्वन्द्व समास)

प्रश्न 8.
अधोलिखितपदयोः उपसर्ग शब्दं च पृथक् कृत्वा लिखत : (1 + 1 = 2)
(क) निर्णायकः
(ख) निष्प्राणाः
उत्तर :
(क) निर् + नायकः,
(ख) निस् + प्राणः।

RBSE Solutions

प्रश्न 9.
मंजूषायां प्रदत्तैः अव्ययपदैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा लिखत : (1 + 1 = 2)
(क) बोधिसत्वः .कस्मिंश्चित् सरसि मत्स्याधिपतिः बभूव। (श्व/किल/खलु)
(ख) वर्षनिवृत्ति साशङ्कः .पर्जन्यमाबभाषे। (मुहुर्मुहुः/पुनः पुनः/बहिः)
उत्तर :
(क) किल, (ख) पुनः पुनः।

प्रश्न 10.
अधोलिखितौ संख्यावाचिशब्दौ संस्कृते लिखत : (1 + 1 = 2)
1325.400
उत्तर :
पञ्चविंशत्यधिकत्रयोदशशतम्, चतुः शतम्।

प्रश्न 11.
अधोलिखितवाक्ययोः रेखाङ्कितपदमाधृत्य प्रश्न निर्माणं कुरुत : (1 + 1 = 2)
(क) शरीरस्य आयासजननं कर्म व्यायामः इति कथ्यते।।
(ख) पाषाणीसभ्यतायां लतातरुगुल्माः प्रस्तरतले पिष्टाः सन्ति।
उत्तर :
(i) कस्य आयासजननं कर्म व्यायामः इति कथ्यते?
(ii) पाषाणीसभ्यतायां के प्रस्तरतले पिष्टाः सन्ति?

प्रश्न 12.
अधोलिखितश्लोकस्य अन्वयं कुरुत निजबुद्ध्या विमुक्ता सा भयाद् व्याघ्रस्य भामिनी। अन्योऽपि बुद्धिमॉल्लोके मुच्यते महतो भयात्।। (1 + 1 = 2)
उत्तर :
अन्वयः-सा भामिनी निजबुद्धया व्याघ्रस्य भयाद् विमुक्ता अन्योऽपि बुद्धिमान् लोके महतो भयात् मुच्यते।

RBSE Solutions

प्रश्न 13.
अधोलिखितवाक्ययोः शुद्धं कृत्वा लिखत : (1 + 1 = 2)
(क) साधुः दुर्जनेन जुगुप्सते।
(ख) अहं रेलयानात् ग्रामं गमिष्यामि।
उत्तर :
(क) साधुः दुर्जनात् जुगुप्सते।
(ख) अहं रेलयानेन ग्रामं गमिष्यामि।

प्रश्न 14.
स्वपाठ्यपुस्तकात् श्लोकस्यं संस्कृत भाषायाम् लिखत्।
उत्तर :
(i) वयोबलशरीराणि देशकालाशनानि च।
समीक्ष्य कुर्याद् व्यायाममन्यथा रोगमाप्नुयात्।।
(ii) सेवितव्यो महावृक्षः फलच्छायासमन्वितः।
यदि दैवात् फलं नास्ति छाया केन निवार्यते।।

प्रश्न 15.
‘विचित्र साक्षी’ इति पाठस्य सारांशः हिन्दी भाषायां लिखत।
उत्तर :
किसी धनहीन मनुष्य ने पर्याप्त मेहनत करके कुछ धन अर्जित किया। इससे वह अपने बेटे को महाविद्यालय में प्रवेश दिलाने के योग्य हो गया। एक दिन वह पिता पुत्र की अस्वस्थता के बारे में सुनकर उद्विग्न हो गया। बेटे को देखने के लिये उसने बस की सवारी छोड़कर पैदल ही चल दिया। रात होने पर समीप के गाँव में किसी दयालु गृहस्थ के यहाँ उसने आश्रय लिया। उसी रात उस घर में चोर घुस गया। उस घर में रखी हुई पेटी को लेकर भाग गया। आगन्तुक ने चोर को पकड़ लिया परन्तु वह चोर ही चिल्लाने लगा- “यह चोर है यह चोर है।” इस प्रकार चोर जो कि वहाँ का चौकीदार था, उसने उस आगन्तुक को चोर है, ऐसा प्रचार करके आगन्तुक को ही जेल में डाल दिया। आगामी दिन वह रक्षापुरुष उस (अतिथि) को न्यायालय ले गया। न्यायाधि कारी बंकिम चन्द्र ने अलग-अलग दोनों का स्पष्टीकरण सुना। न्यायाधीश ने दो कोस दूर पड़े शव को लाने के लिए दोनों को भेज दिया। अभियोगी वजन के कष्ट से चिल्ला उठा। उसकी चीख को सुनकर प्रसन्न हुआ चौकीदार उससे बोला- “अरे दुष्ट! उस दिन मुझे तुमने चोरी की पेटी को ले जाने से रोका था, अब भोग अपने कर्म का फल। इस चोरी के मुकदमे में तुम तीन साल तक कारावास का दण्ड प्राप्त करोगे। जैसे-तैसे दोनों ने लाश को लाकर एक चबूतरे पर रख दिया। न्यायाधीश ने पुनः उन दोनों को घटना के विषय में कहने की आज्ञा दी। जब रक्षापुरुष अपना बयान कर रहा था तभी एक अनोखी घटना घटी, उस लाश ने (जो कि जीवित था) चादर को हटाकर न्यायाधीश महोदय को प्रणाम करके रास्ते का सारा वृत्तांत सुना दिया। न्यायाधीश ने रक्षापुरुष (चौकीदार) को अपराधी मानकर जेल में डालने की आज्ञा दी तथा उस व्यक्ति (अतिथि) को सम्मान सहित मुक्त कर दिया।

RBSE Solutions

प्रश्न 16.
पाठ्यपुस्तकात् पद्यांशस्य संस्कृते भावार्थ लेखनम् – (द्वयो एकस्य)
मृगाः मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति, गावश्च गोभिः तुरगास्तुरङ्गैः। मूर्खाश्च मूखैः सुधियः सुधीभिः, समान – शील – व्यसनेषु सख्यम्।।
अथवा
विचित्रे खलु संसारे नास्ति किञ्चिन्निरर्थकम्।
अश्वश्चेद् धावने वीरः भारस्य वहने खरः।।
उत्तर :
भावार्थ-हरिणाः हरिणैः सह, धेनवः धेनुभिः सार्धम् अश्वाः हयैः साकमेव, वालिशाः वालिशैः समम् विद्वांसः विद्वद्भिः सार्धम् अनुगमनं कुर्वन्ति यतः मैत्री तु समान आचारवद्भि समान स्वभावैः सहैव सम्भवति।

खण्ड – स

प्रश्न 17.
अधोलिखितस्य गद्यांशस्य सप्रसंगं हिन्दी भाषायाम् अनुवादं करोतु –

राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसति स्म। एकदा केनापि आवश्यककार्येण तस्य भार्या बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता। मार्गे गहनकानने सा एकं व्याघ्रं ददर्श। सा व्याघ्रमागच्छन्तं दृष्ट्वा धाष्त् पुत्रौ चपेटया प्रहृत्य जगाद “कथमेकैकशो व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुथः? अयमेकस्ताव – द्विभज्य भुज्यताम्। पश्चाद् अन्यो द्वितीयः कश्चिल्लक्ष्यते।” इति श्रुत्वा व्याघ्रमारी काचिदियमिति मत्वा व्याघ्रो भयाकुलचित्तो नष्टः।

अथवा

न्यायाधीशेन पुनस्तौ घटनायाः विषये वक्तुमादिष्टौ। आरक्षिणि निजपक्षं प्रस्तुतवति आश्चर्यमघटत् स शवः प्रावारकमपसार्य न्यायाधीशमभिवाद्य निवेदितवान् – मान्यवर ! एतेन आरक्षिणा अध्वनि यदुक्तं तद् वर्णयामि त्वयाऽहं चोरितायाः मञ्जूषायाः ग्रहणाद् वारितः, अतः निजकृत्यस्य फलं भुक्ष्व। अस्मिन् चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्डं लप्स्यसे’ इति।

RBSE Solutions

न्यायाधीशः आरक्षिणे कारादण्डमादिश्य तं जनं ससम्मानं मुक्तवान्।
उत्तर :
सन्दर्भ-प्रसङ्ग- यह गद्यांश शेमुणी पाठ्यपुस्तक के ‘बुद्धिर्बलवती सदा’ पाठ से उद्धृत है। यह पाठ शुकसप्तति कथा ग्रन्थ से संकलित है। गद्यांश में लेखक नायिका बुद्धिमती के परिचय के साथ उसके चातुर्य और साहस का वर्णन करता है।

हिन्दी अनुवाद-राजसिंह नाम का राजपूत (राजकुमार) निवास करता था। एक दिन किसी आवश्यक कार्य से उसकी बुद्धिमती पत्नी दो पुत्रों सहित पीहर की ओर चल पड़ी। राह में सघन वन में उसने एक बाघ को देखा। उसने आते हुए बाघ को देखकर ढीठता के साथ दोनों पुत्रों को थप्पड़ मारकर कहा “किसलिए एक-एक बाघ खाने के लिए विवाद करते हो (लड़ाई करते हो)। यह तो एक ही है, तो बाँटकर खा लो, इसके बाद कोई और दिखाई पड़े।” इस प्रकार सुनकर ‘बाघ मारने वाली है’ ऐसा मानकर भय से व्याकुल-चित्त हुआ भाग गया।

प्रश्न 18.
अधोलिखितस्य पद्यांशस्य सप्रसंगं हिन्दी भाषायाम् अनुवादं लिखत –
न चैनं सहसाक्रम्य जरा समधिरोहति।
स्थिरीभवति मांसं च व्यायामाभिरतस्य च।।

अथवा

यदि न स्यान्नरपतिः सम्यङ्नेता ततः प्रजा।
अकर्णधारा जलधौ विप्लवेतेह नौरिव।।
उत्तर :
सन्दर्भ-प्रसङ्ग-यह श्लोक हमारी शेषीं पाठ्य पुस्तक के ‘व्यायाम सर्वदा पथ्यः’ पाठ से लिया गया है। यह पाठ आचार्य सुश्रुत-विरचित ‘सुश्रुत संहिता’ आयुर्वेद ग्रन्थ से सङ्कलित है। इस श्लोक में आचार्य सुश्रुत कहते हैं कि व्यायाम करने वाले व्यक्ति का मांस स्थिर हो जाता है तथा उसे अकस्मात् बुढ़ापा भी नहीं घेरता है।

हिन्दी-अनुवाद- और इस व्यायाम (परिश्रम) करने वाले को बुढ़ापा अचानक नहीं दबोचता (आरूढ़ होता) है। व्यायाम (परिश्रम) में संलग्न (लगे हुए) व्यक्ति का मांस स्थिर (शान्त) रहता है।

RBSE Solutions

प्रश्न 19.
अधोलिखितस्य नाट्यांशस्य सप्रसंगं हिन्दी भाषायाम् अनुवादं लिखत –
इयती वेला सञ्जाता रामायणगानस्य नियोगः किमर्थं न विधीयते ?
उभौ – राजन् ! उपाध्यायदूतोऽस्मान् त्वरयति।
रामः – मयापि सम्माननीय एव मुनिनियोगः। तथाहि
भवन्तौ गायन्तौ कविरपि पुराणो व्रतनिधिर्
गिरां सन्दर्भोऽयं प्रथममवतीर्णो वसुमतीम्।
कथा चेयं श्लाघ्या सरसिरुहनाभस्य नियतं,
पुनाति श्रोतारं रमयति च सोऽयं परिकरः।।

वयस्य! अपूर्वोऽयं मानवानां सरस्वत्यवतारः, तदहं सुहृज्जनसाधारणं श्रोतुमिच्छामि। सन्निधीयन्तां सभासदः, प्रेष्यतामस्मदन्तिकं सौमित्रिः, अहमप्येतयोश्चिरासनपरिखेदं विहरणं कृत्वा अपनयामि।

अथवा

सर्वे पक्षिण: सज्जायैः गन्तुमिच्छन्ति तर्हि अनायास एव
काकः – (अट्टहासपूर्णेन – स्वरेण) सर्वथा अयुक्तमेतत् यन्मयूर – हंस – कोकिल – चक्रवाक – शुक सारसादिषु पक्षिप्रधानेषु विद्यमानेषु दिवान्धस्यास्य करालवक्त्रस्याभिषेकार्थं सर्वे सज्जाः। पूर्ण दिनं यावत् निद्रायमाण: एषः कथमस्मान् रक्षिष्यति।
उत्तर :
सन्दर्भ-प्रसङ्ग- यह नाट्यांश हमारी ‘शेमुषी’ पाठ्य पुस्तक के ‘शिशुलालनम्’ पाठ से लिया गया है। मूलतः यह पाठ दिङ्नाग कृत ‘कुन्दमाला’ नाटक से संकलित है। इस नाट्यांश में महर्षि वाल्मीकि और उनकी रामायण की प्रशंसा की गई है।

हिन्दी-अनुवाद- इतना समय (व्यतीत) हो गया। रामायण गाने के निर्धारित कार्य को क्यों नहीं किया जा रहा है ? दोनों- महाराज ! गुरुजी का दूत (हमें) शीघ्रता करा रहा है। राम- मैं भी मुनि के कार्य को सम्मान योग्य मानता हूँ। क्योंकिआप दोनों (कुश और लव) इस (रामायण) कथा का गान करने वाले हैं, तपोनिधि पुराणमुनि (भगवान् वाल्मीकि) इस रचना के कवि भी हैं, धरती पर पहली बार अवतरित होने वाला स्पष्ट वाणी वाला यह काव्य है, कमलनाभ विष्णु की यह प्रशंसनीय कथा है। इस प्रकार निश्चित ही यह संयोग श्रोताओं को पवित्र और आनन्दित करता है।

RBSE Solutions

मित्र ! मानव जाति में यह सरस्वती का, जो पहले देखा हुआ नहीं है ऐसा अद्भुत अवतार है तो मैं सामान्य सुहृद्जनों को सुनना चाहता हूँ। सभासदों को पास आने दो। लक्ष्मण (सुमित्रानन्दन) को मेरे समीप भेज दो। मैं भी इन दोनों के बहुत देर से बैठे हुओं के परिश्रम को चहल-कदमी करके दूर करता हूँ।

प्रश्न 20.
क्रमरहितानां षडवाक्यानां क्रमपूर्वकं संयोजनम् कुरुत
1. मूषकः परिश्रमेण जालम् अकृन्तत्।
2. एकदा स: जाले बद्धः।
3. सिंहः जालात् – मुक्तः भूत्वा मूषकं प्रशंसन् गतवान्।
4. एकस्मिन् वने एकः सिंहः वसति स्म।
5. सः सम्पूर्ण प्रयासम् अकरोत् परं बन्धनात् न मुक्तः।
6. तदा तस्य स्वरं श्रुत्वा एक: मूषकः तत्र आगच्छत्।
अथवा
अधोलिखितानां पंचशब्देषु केचन त्रयाणां शब्दानां सहायतया वाक्यनिर्माणं कुरुत :
एषा, भवती, यूयं, विहाय, राजा
उत्तर :
1. एकस्मिन् वने एकः सिंहः वसति स्म।
2. एकदा सः जाले बद्धः।
3. सः सम्पूर्ण प्रयासम् अकरोत् परं बन्धनात् न मुक्तः।
4. तदा तस्य स्वरं श्रुत्वा एक मूषकः तत्र आगच्छत्।
5. मूषकः परिश्रमेण जालम् अकृन्तत्।
6. सिंहः जालात् मुक्तः भूत्वा मूषकं प्रशंसन् गतवान्।
अथवा
1. एषा मम भगिनी।
2. भवती अध्यापिका अस्ति।
3. यूयं संस्कृतं पठत।

RBSE Solutions

खण्ड – द

प्रश्न 21.
ज्येष्ठभ्रातुः विवाहकारणात् दिनद्वयस्य अवकाशार्थं प्रार्थना – पत्रं प्रधानाचार्य प्रति लिखत।
अथवा
मित्रं प्रति लिखितं निम्नलिखितं पत्रं मञ्जूषायां प्रदत्तैः उचितैः शब्दैः पूरयत
मञ्जूषा – विना, तत्र, वयं, सस्नेहं, चेन्नईतः, ह्यः, मग्नाः अपि।

(i) ………………………
दिनाङ्कः 25.03.20

प्रिय मित्र दिवाकर !
(ii) ……………………… नमस्ते।
(iii) ……………………… अहं मित्रैः सह जन्तुशालां द्रष्टुं काननवनम् अगच्छम्। तत्र (iv) ……………………… अनेकान् पशून् अपश्याम। सर्वे पशवः इतस्ततः भ्रमन्ति स्म। सिंहाः उच्चस्वरैः अगर्जन्। मयूराः नृत्ये (v) ……………………… आसन्। वस्तुतः मयूरं (vi) ……………………… कुत्र जन्तुशालायाः भव्यशोभा ? तत्र आम्रवृक्षाः अपि आसन, कोकिला (vii) ………………………। वस्तुतः यत्र आम्रवृक्षाः (viii) ……………………… कोकिला तु भविष्यति एव। अग्रे पुनः लेखिष्यामि। सर्वेभ्यः मम नमस्कारः कथनीयः।

भवदीयम् अभिन्नमित्रम्
शेखरः
उत्तर :
सेवायाम्,
श्रीमन्तः प्रधानाचार्यमहोदया:,
राजकीयः उच्च माध्यमिक विद्यालयः, जोधपुरम्।

विषयः-दिनद्वयस्य अवकाशार्थं प्रार्थना-पत्रम्।

महोदयाः,
सविनयं निवेदनम् अस्ति यत् मम ज्येष्ठभ्रातुः पाणिग्रहणसंस्कार : 16-5-20_ _ दिनाङ्के निश्चितः। एतत् कारणात् दिनद्वयं यावद् अहं स्वकक्षायामुपस्थातुं न शक्नोमि। अतः निवेदनमस्ति यत् 16-5-20__ दिनाङ्कतः 17-5-20_ _ दिनाङ्कपर्यन्तं दिनद्वयस्य अवकाशं स्वीकृत्य माम् अनुग्रहीष्यन्ति श्रीमन्तः। सधन्यवादम्।

दिनाङ्कः 16-5-20_ _ भवदीयः शिष्यः

भारतः शर्मा
(कक्षा-10)

RBSE Solutions

अथवा
चेन्नईतः
दिनाङ्कः 25.03.20_ _ प्रिय मित्र दिवाकर ! सस्नेह नमस्ते। ह्यः अहं मित्रैः सह जन्तुशालां द्रष्टुं काननवनम् अगच्छम्। तत्र वयम् अनेकान् पशून् अपश्याम। सर्वे पशवः इतस्ततः भ्रमन्ति स्म। सिंहाः उच्चस्वरैःअगर्जन्। मयूराः नृत्ये मग्नाः आसन्। वस्तुतः मयूर विना कुत्र जन्तुशालायाः भव्यशोभा? तत्र आम्रवृक्षाः अपि आसन्, कोकिला अपि। वस्तुतः यत्र आम्रवृक्षाः तत्र कोकिला तु भविष्यति एव। अग्रे पुनः – लेखिष्यामि। सर्वेभ्यः मम नमस्कार : कथनीयः।

भवदीयम् अभिन्नमित्रम्
शेखरः

प्रश्न 22.
मञ्जूषायां प्रदत्तपदैः ‘जयपुरभ्रमणम्’ इति विषये मित्रयोः परस्परं वार्तालापं पूरयतु।
मञ्जूषा – मित्रैः, जयपुरं, कार्यक्रमः, दर्शनीयम्, यात्रानुभवविषये, द्रक्ष्यामः
विनोदः – अंकित ! श्वः भवान् कुत्र गमिष्यति?
अंकितः – अहं गमिष्यामि।
विनोदः – तत्र किमपि कार्यं वर्तते? अथवा .एव गच्छति?
अंकितः – कार्यं नास्ति, अहं तु .सह भ्रमणार्थं गच्छामि।
विनोदः – जयपुरे कुत्र – कुत्र भ्रमणस्य .अस्ति?
अंकितः – वयं तत्र आमेर – दुर्ग, जयगढ़दुर्ग, गोविन्ददेव – मन्दिरं च
विनोदः – तत्र नाहरगढ़ – दुर्गमपि पश्यतु। तदपि .अस्ति।
अंकितः – यदि समयः अवशिष्टः भविष्यति तर्हि निश्चयेन तत्र गमिष्यामः।
विनोदः – बाढू मित्र ! नमस्ते! इदानीम् अहं गच्छामि। सोमवासरे आवां पुनः मिलिष्यावः। तदा वार्तालापं करिष्यावः।
अथवा
चित्रं दृष्ट्वा प्रदत्त शब्दानां सहायतया संस्कृतेन षड्वाक्यानि निर्माय।

RBSE Solutions

मञ्जूषा – राजमार्गस्य चित्रम्, वाहनानि, शीघ्रं गृहं, भारयुक्तवस्तूनि, प्रेषयितुं, शक्नुवन्ति, दुर्घटनाः सावधानेन, चालयामः, सम्भावनाः।
उत्तर :
विनोदः – अंकित ! श्वः भवान् कुत्र गमिष्यति?
अंकित: – अहं जयपुरं गमिष्यामि।
विनोदः -तत्र किमपि कार्यं वर्तते? अथवा भ्रमणार्थम् एव गच्छति?
अंकितः – कार्यं नास्ति, अहं तु मित्रैः सह भ्रमणार्थं गच्छामि।
विनोदः – जयपुरे कुत्र-कुत्र भ्रमणस्य कार्यक्रमः अस्ति?
अंकितः – वयं तत्र आमेर-दुर्ग, जयगढ़दुर्ग, गोविन्ददेव-मन्दिरं च द्रक्ष्यामः।
विनोदः -तत्र नाहरगढ़-दुर्गमपि पश्यतु।
तदपि दर्शनीयम् अस्ति।
अंकितः – यदि समयः अवशिष्टः भविष्यति
तर्हि निश्चयेन तत्र गमिष्यामः।
विनोदः – बाढ़ मित्र ! नमस्ते! इदानीम् अहं गच्छामि। सोमवासरे आवां पुनः मिलिष्याव:। तदा यात्रानुभवविषये वार्तालापं करिष्यावः।
अथवा
1. इदम् राजमार्गस्य चित्रम् अस्ति।
2. राजमार्गे अनेकानि वाहनानि चलन्ति।
3. राजमार्गेवाहनेन वयं शीघ्रं गृहं गच्छामः।
4. जनाः राजमार्गे वाहनैः भारयुक्तवस्तूनि नयन्ति।
5. जनाः अनेकानि वस्तूनि प्रेषयितुं शक्नुवन्ति।
6. प्रतिदिनं राजमार्गे दुर्घटनाः भवन्ति।

RBSE Solutions

प्रश्न 23.
अधोलिखितेषु वाक्येषु केषाञ्चन चतुर्णा वाक्यानां संस्कृतभाषया अनुवादं करोतु
(1) बन्दर फल खाता है।
(2) दो बच्चे पढ़ते हैं।
(3) वे सब दौड़ते हैं।
(4) बालक चित्र देखते हैं।
(5) माता जी कहानी कहती हैं।
(6) मोहन और सोहन पत्र लिखते हैं।
उत्तर :
(1) कपिः फलं भक्षयति।
(2) शिशू पठतः।
(3) ते धावन्ति।
(4) बालकाः चित्रं पश्यन्ति।
(5) जननी कथां कथयति।
(6) मोहनः सोहनः च पत्रं लिखतः।

Share this:

  • Click to share on WhatsApp (Opens in new window)
  • Click to share on Twitter (Opens in new window)
  • Click to share on Facebook (Opens in new window)

Related

Filed Under: Model Papers

Reader Interactions

Leave a Reply Cancel reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Primary Sidebar

Recent Posts

  • RBSE Solutions for Class 6 Maths Chapter 6 Decimal Numbers Additional Questions
  • RBSE Solutions for Class 11 Psychology in Hindi Medium & English Medium
  • RBSE Solutions for Class 11 Geography in Hindi Medium & English Medium
  • RBSE Solutions for Class 3 Hindi
  • RBSE Solutions for Class 3 English Let’s Learn English
  • RBSE Solutions for Class 3 EVS पर्यावरण अध्ययन अपना परिवेश in Hindi Medium & English Medium
  • RBSE Solutions for Class 3 Maths in Hindi Medium & English Medium
  • RBSE Solutions for Class 3 in Hindi Medium & English Medium
  • RBSE Solutions for Class 4 Hindi
  • RBSE Solutions for Class 4 English Let’s Learn English
  • RBSE Solutions for Class 4 EVS पर्यावरण अध्ययन अपना परिवेश in Hindi Medium & English Medium

Footer

RBSE Solutions for Class 12
RBSE Solutions for Class 11
RBSE Solutions for Class 10
RBSE Solutions for Class 9
RBSE Solutions for Class 8
RBSE Solutions for Class 7
RBSE Solutions for Class 6
RBSE Solutions for Class 5
RBSE Solutions for Class 12 Maths
RBSE Solutions for Class 11 Maths
RBSE Solutions for Class 10 Maths
RBSE Solutions for Class 9 Maths
RBSE Solutions for Class 8 Maths
RBSE Solutions for Class 7 Maths
RBSE Solutions for Class 6 Maths
RBSE Solutions for Class 5 Maths
RBSE Class 11 Political Science Notes
RBSE Class 11 Geography Notes
RBSE Class 11 History Notes

Copyright © 2023 RBSE Solutions