• Skip to main content
  • Skip to secondary menu
  • Skip to primary sidebar
  • Skip to footer
  • RBSE Model Papers
    • RBSE Class 12th Board Model Papers 2022
    • RBSE Class 10th Board Model Papers 2022
    • RBSE Class 8th Board Model Papers 2022
    • RBSE Class 5th Board Model Papers 2022
  • RBSE Books
  • RBSE Solutions for Class 10
    • RBSE Solutions for Class 10 Maths
    • RBSE Solutions for Class 10 Science
    • RBSE Solutions for Class 10 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 10 English First Flight & Footprints without Feet
    • RBSE Solutions for Class 10 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 10 Sanskrit
    • RBSE Solutions for Class 10 Rajasthan Adhyayan
    • RBSE Solutions for Class 10 Physical Education
  • RBSE Solutions for Class 9
    • RBSE Solutions for Class 9 Maths
    • RBSE Solutions for Class 9 Science
    • RBSE Solutions for Class 9 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 9 English
    • RBSE Solutions for Class 9 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 9 Sanskrit
    • RBSE Solutions for Class 9 Rajasthan Adhyayan
    • RBSE Solutions for Class 9 Physical Education
    • RBSE Solutions for Class 9 Information Technology
  • RBSE Solutions for Class 8
    • RBSE Solutions for Class 8 Maths
    • RBSE Solutions for Class 8 Science
    • RBSE Solutions for Class 8 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 8 English
    • RBSE Solutions for Class 8 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 8 Sanskrit
    • RBSE Solutions

RBSE Solutions

Rajasthan Board Textbook Solutions for Class 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 and 12

  • RBSE Solutions for Class 7
    • RBSE Solutions for Class 7 Maths
    • RBSE Solutions for Class 7 Science
    • RBSE Solutions for Class 7 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 7 English
    • RBSE Solutions for Class 7 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 7 Sanskrit
  • RBSE Solutions for Class 6
    • RBSE Solutions for Class 6 Maths
    • RBSE Solutions for Class 6 Science
    • RBSE Solutions for Class 6 Social Science
    • RBSE Solutions for Class 6 English
    • RBSE Solutions for Class 6 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 6 Sanskrit
  • RBSE Solutions for Class 5
    • RBSE Solutions for Class 5 Maths
    • RBSE Solutions for Class 5 Environmental Studies
    • RBSE Solutions for Class 5 English
    • RBSE Solutions for Class 5 Hindi
  • RBSE Solutions Class 12
    • RBSE Solutions for Class 12 Maths
    • RBSE Solutions for Class 12 Physics
    • RBSE Solutions for Class 12 Chemistry
    • RBSE Solutions for Class 12 Biology
    • RBSE Solutions for Class 12 English
    • RBSE Solutions for Class 12 Hindi
    • RBSE Solutions for Class 12 Sanskrit
  • RBSE Class 11

RBSE Class 7 Sanskrit व्याकरण समास प्रकरण

May 23, 2019 by Safia Leave a Comment

Rajasthan Board RBSE Class 7 Sanskrit व्याकरण समास प्रकरण

समास की परिभाषा-
दो या दो से अधिक शब्दों के मेल से स्वतन्त्र शब्द की रचना को समास कहते हैं । समास का अर्थ है-संक्षेप । अतः संक्षेप करना ही समास कहलाता है ।
विग्रह-जब समस्त पद के शब्दों को अलग-अलग करके उसमें विभक्तियों को जोड़ देते हैं तो उसे समस्त पद का विग्रह कहते हैं ।
संस्कृत में निम्नलिखित छः प्रकार के समास माने गये हैं –
(1) अव्ययीभाव समास
(2) तत्पुरुष समास
(3) कर्मधारय समास
(4) द्विगु समास
(5) बहुव्रीहि समास
(6) द्वन्द्व समास ।

(1) अव्ययीभाव समास

अव्ययीभाव समास में पहला पद प्रधान तथा अव्यय होता है तथा दूसरा संज्ञा शब्द होता है।
RBSE Class 7 Sanskrit व्याकरण समास प्रकरण 1

(2) तत्पुरुष समास

तत्पुरुष समास में उत्तरपद (बाद वाले पद) की प्रधानता रहती है । इसमें दोनों शब्दों के बीच की विभक्ति का लोप हो जाता है
RBSE Class 7 Sanskrit व्याकरण समास प्रकरण 2

(3) कर्मधारय समास

कर्मधारय समास में प्रथम पद विशेषण तथा दूसरी पद विशेष्य होता है अथवा एक पद उपमेय व दूसरा पद उपमान होता है ।जैसे-
RBSE Class 7 Sanskrit व्याकरण समास प्रकरण 3

(4) द्विगु समास

जहाँ पर संख्यावाची शब्द पूर्वपद में हो उत्तरपद संज्ञा हो तथा समस्त पद से समाहार अर्थात् समूह का बोध हो, उसे द्विगु समास कहते हैं ।जैसे-
RBSE Class 7 Sanskrit व्याकरण समास प्रकरण 4

(5) बहुव्रीहि समास

जहाँ पर दो या दो से अधिक पद हों तथा समस्तपद से किसी अन्य पद के अर्थ का बोध हो, उसे बहुव्रीहि समास कहते हैं।जैसे-
RBSE Class 7 Sanskrit व्याकरण समास प्रकरण 5

(6) द्वन्द्व समास

द्वन्द्व समास में दो या दो से अधिक पद होते हैं तथा समान रूप से प्रधान होते हैं । ये शब्द विग्रह में ‘च’ (और) अव्यय से जुड़े रहते हैं।जैसे-
RBSE Class 7 Sanskrit व्याकरण समास प्रकरण 6

अभ्यास 1

निम्नलिखित पदों का समास-विग्रह कीजिए तथा समास को नाम भी बताइये-

प्रश्न 1.
(i) त्रिभुवनम्
(ii) करकमलम्
उत्तर:
(i) त्रयाणां भुवनानां समाहारः (तीनों लोकों को समूह)-द्विगु समास ।
(ii) कर कमलम् इव (कमल के समान हैं जो हाथ)-कर्मधारय ।

प्रश्न 2.
(i) काकबलिः
(ii) राजपुरुषः
उत्तर:
(i) काकेभ्यः बलिः (कौओं के लिए बलि)-चतुर्थी तत्पुरुष समास ।
(ii) राज्ञः पुरुषः (राजा कोपुरुष)-षष्ठी तत्पुरुष समास। |

प्रश्न 3.
(i) अक्षशौण्डः
(ii) पीताम्बरम्
उत्तर:
(i) अक्षेषु शौण्डः (जुए में निपुण) -सप्तमी तत्पुरुष।
(ii) पीतं च तत् अम्बरम् (पीला है जो वस्त्र) । -कर्मधारय समास।

प्रश्न 4.
(i) चतुर्युगम्
(ii) महात्मा
उत्तर:
(i) चतुर्णी युंगानां समाहारः (चार युगों का समूह) -द्विगु समास ।
(ii) महान् चासौ आत्मा (महान है जो आत्मा) -कर्मधारय समास। |

प्रश्न 5.
(i) सुखप्राप्तः
(ii) गजसेवकः।
उत्तर:
(i) सुखं प्राप्तः (सुख को प्राप्त) -द्वितीया तत्पुरुष समास।
(ii) गजान सेवकः (गजों का सेवक) -षष्ठी तत्पुरुष।

अभ्यास 2

निम्नलिखित पदों में समास-विग्रह कीजिए तथा समास का नाम भी बताइये-

प्रश्न 1.
(i) लघुराज्यम्
(ii) पर्वतमाला
उत्तर:
(i) लघुः च तद् राज्यम् (छोटा है जो राज्य) -कर्मधारय समास ।
(ii) पर्वतानां माला (पर्वतों की श्रृंखला) । -षष्ठी तत्पुरुष समास ।

प्रश्न 2.
(i) निर्माणसौन्दर्यम्
(ii) समाधिस्थलम्
उत्तर:
(i) निर्माणस्य सौन्दर्यम् (निर्माण का सौन्दर्य) -षष्ठी तत्पुरुष समास ।
(ii) समाधेः स्थलम् (समाधि का स्थान) -षष्ठी तत्पुरुष समास ।

प्रश्न 3.
(i) जन्मभूमिः
(ii) पर्यावरणसंरक्षणम्
उत्तर:
(i) जन्मनः भूमिः (जन्म की भूमि) -षष्ठी तत्पुरुष समास ।
(ii) पर्यावरणस्य संरक्षणम् (पर्यावरण का संरक्षण) -षष्ठी तत्पुरुष समास ।

प्रश्न 4.
(i) कटुशब्दः
(ii) मिथ्याव्यवहारम्
उत्तर:
(i) कटुः चासौ शब्दः (कड़वा है जो शब्द) -कर्मधारय समास ।
(ii) मिथ्या च तत् व्यवहारम् (झूठा है जो व्यवहार) -कर्मधारय समास ।

प्रश्न 5.
(i) कुसुमाकरः
(ii) परोपकारः ।
उत्तर:
(i) कुसुमानाम् आकरः (फूलों का भण्डार) -षष्ठी तत्पुरुष समास ।
(ii) परेषाम् उपकारः (दूसरों पर उपकार) -सप्तमी तत्पुरुष समास ।

RBSE Solutions for Class 7 Sanskrit

 

Share this:

  • Click to share on WhatsApp (Opens in new window)
  • Click to share on Twitter (Opens in new window)
  • Click to share on Facebook (Opens in new window)

Related

Filed Under: Class 7

Reader Interactions

Leave a Reply Cancel reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Primary Sidebar

Recent Posts

  • RBSE Solutions for Class 7 Our Rajasthan in Hindi Medium & English Medium
  • RBSE Solutions for Class 6 Our Rajasthan in Hindi Medium & English Medium
  • RBSE Solutions for Class 7 Maths Chapter 15 Comparison of Quantities In Text Exercise
  • RBSE Solutions for Class 6 Maths Chapter 6 Decimal Numbers Additional Questions
  • RBSE Solutions for Class 11 Psychology in Hindi Medium & English Medium
  • RBSE Solutions for Class 11 Geography in Hindi Medium & English Medium
  • RBSE Solutions for Class 3 Hindi
  • RBSE Solutions for Class 3 English Let’s Learn English
  • RBSE Solutions for Class 3 EVS पर्यावरण अध्ययन अपना परिवेश in Hindi Medium & English Medium
  • RBSE Solutions for Class 3 Maths in Hindi Medium & English Medium
  • RBSE Solutions for Class 3 in Hindi Medium & English Medium

Footer

RBSE Solutions for Class 12
RBSE Solutions for Class 11
RBSE Solutions for Class 10
RBSE Solutions for Class 9
RBSE Solutions for Class 8
RBSE Solutions for Class 7
RBSE Solutions for Class 6
RBSE Solutions for Class 5
RBSE Solutions for Class 12 Maths
RBSE Solutions for Class 11 Maths
RBSE Solutions for Class 10 Maths
RBSE Solutions for Class 9 Maths
RBSE Solutions for Class 8 Maths
RBSE Solutions for Class 7 Maths
RBSE Solutions for Class 6 Maths
RBSE Solutions for Class 5 Maths
RBSE Class 11 Political Science Notes
RBSE Class 11 Geography Notes
RBSE Class 11 History Notes

Copyright © 2023 RBSE Solutions

 

Loading Comments...